Yazıçının tutmayan fəlsəfi calağı
Fəxri Uğurlu
Oxucuya əvvəl elə gəlir ki, müəllif bu əsərdə Buddanın ömür yolunu qələmə alıb. Oxuduqca görürsən, yox, Siddhartha böyük müəllim Qautama Şakyamuninin özü deyil, adaşıdır, onunla bir dövrdə yaşamış əkiztayı, oxşarıdır. Bu baxımdan “Siddhartha” romanı Buddanın paralel, daha doğrusu, alternativ tərcümeyi-halı sayıla bilər.
Hessenin başqa əsərlərində olduğu kimi bu, özü demiş, “hind poeması”nda da traktat elementləri çoxdur. Əsər bədii mətnlə fəlsəfi risalənin sərhədində yazılıb, adamda elə təəssürat yaranır ki, müəllifin məqsədi bədii əsər yaratmaqdan çox tapındığı təlimin əyninə bədii don biçmək olub. Əgər keçmiş zamanlarda qələmə alınsaydı, bu gözəl mətni buddizmin kanonik kitablarına salardılar. Təsadüfi deyil ki, induist-buddist arealda, ən çox da bu qohum təlimlərin vətənində Hessenin adı az qala müqəddəslər sırasında çəkilir. Onun “hind poeması” Hindistanın hətta bir çox yerli dilinə də tərcümə olunub.
***
Sağlam, gözəl, ağıllı brahman oğlu Siddharthanı xoş, rahat, dinc, tox gələcək gözləyir. Onun nüfuzlu atası, mehriban anası, Qovinda adlı sadiq dostu var. Fəqət bütün bunlar onu qane eləmir. Siddhartha xoşbəxt deyil, çünki onu düşündürən suallara atası qarışıq dövrün heç bir müdriki, heç bir induizm kahini cavab verə bilmir.
Bu səbəbdən həqiqət aşiqi, bilik təşnəsi cavan oğlan rahat ev-eşiyindən olub çöllərə düşür, öz gerçək Məninin axtarışına çıxır, özünü ziyarətə gedir. İnsan yalnız həqiqi, daxili Mənini kəşf eləməklə, yəni ruhunu tapmaqla yalançı mənliyini, yəni nəfsini əynindən soyunub ata bilər, özlüyünə, özümlüyünə qovuşa bilər. Eyni diləklə yaşayan dostu da bu səfərdə ona qoşulur.
Bir müddət keçmiş dostlar samanlara – gəzərgi rahiblərə, asketlərə qoşulurlar. Budda haqqında rəvayətlərdə də onun cəlayi-vətən olandan sonra bənzər icmaya yan aldığı, özünü aclıqla sınağa çəkdiyi, günə bir düyü dəniylə keçindiyi deyilir. Ancaq zaman keçdikcə o (yəni həm əfsanəvi Budda, həm də Hessenin qəhrəmanı) anlayır ki, tanrılara mal-mülk, can qurban verməklə, pəhriz saxlamaqla, ac-susuz qalmaqla, əkməyib-becərməyib qapılara düşməklə, dünya nemətlərini nəfsinə haram buyurmaqla həqiqətə çatmaq olmaz.
Belə deyilsə, bəs nədən bu saysız-hesabsız brahmanların, meşələr dolusu samanların biri nirvana məqamına ucalmayıb? Niyə indiyə qədər bunlardan birinin də beyni, ağlı nurlanmayıb?..
***
Üç ili bu minvalla yola verəndən sonra dostlar nirvanaya çatmış tək insan olan Qautama Budda haqqında eşidirlər. Onlar samanlardan qopub bu müqəddəs insanın ziyarətinə gedirlər. Siddhartha Buddanı çox yüksək qiymətləndirir, onun ucaldığı zirvədən yuxarısı olmadığını düşünür, bununla belə onun yanında qalıb itaətkar şagirdlərindən biri olmaq istəmir. Səbəbi çox sadədir: həqiqətə elliklə yetişmək olmaz, haqqa aparan yolu hər kəs öz ayağıyla getməlidir. Bu baxımdan fərdiyyətçi, tərki-dünyaçı Şərq təlimləri (daosizm, buddizm) kollektivçi monoteist dinlərdən, platonizmin hər üzündən, o cümlədən sufizmdən ciddi fərqlənir.
Siddhartha nirvanaya çatmış müqəddəs insana gedişinin səbəbini təxminən belə izah eləyir: əgər bizim məqsədimiz öz mənimizdən (yəni eqomuzdan, qürurumuzdan, təkəbbürümüzdən, nəfsimizdən) arınmaqdırsa, burada bu məqsədə çatmaq alınmayacaq, çünki bu insanların arasında mənim mənim bir az da böyüyəcək, bütöv bir icma, sekta, din miqyası alacaq. Buradan da o məna hasil olunur ki, əgər mən təkadamlıq mənimin uçuq-sökük çəpərini basıb keçə bilmirəmsə, yüz minlərlə, milyonlarla adamdan ibarət mənimin hündür, qalın hasarını necə aşaram?..
Həqiqətən də, hansısa bir dini icmanın, təriqətin, sektanın tərkibində olan adam heç vaxt öz taleyinə azad sərəncam verə, sərbəst qərar qəbul eləyə bilməz. Heç bir dindar deyə bilməz ki, mən də öz peyğəmbərimə, allahıma bənzəmək istəyirəm, mən də eynən onlar kimi, bacarsam, hələ onlardan da üstün olmaq istəyirəm. Belə arzu heç bir dindara bağışlanmaz, dərhal küfr elan olunub cəzalandırılar. Halbuki hər bir ideal ona bənzəmək, ona dartınmaq, onun kimi olmağa can atmaq üçündür.
Buddanın əli hansı ucalıqlara dəyirsə dəysin, onu yamsılamaqla onun çatdığı məqama yetişmək olmaz. Böyük Müəllimin şagirdləri bunu qanmırlar, ustadı kor-koranə təqlid eləməklə haqqa qovuşacaqlarını düşünürlər. Qovinda da bu icmada qalmağa üstünlük verir, ondan ötrü həqiqət yolçuluğunun ən son mərtəbəsi budur. Siddhartha isə fərdiyyətçidir, o, Buddanın yolunu bəyənir, fəqət o yolu kiminsə ətəyindən yapışmadan fərdi qaydada getmək istəyir. Başqa sözlə, Qovinda din-təriqət, qulluq, köləlik yolunu, azadlığını könüllü təhvil verib rəhbərə sözsüz təslim olmaq yolunu, Siddhartha isə azad mənəvi təkamül, yalquzaq kimi yalqız dolanmaq, mənəvi nemətlərlə təkbaşına bəslənmək yolunu seçir.
***
Yeganə dostundan ayrılıb tək-tənha yola düzələn Siddhartha bir müddət çölü-düzü məqsədsiz dolaşa-dolaşa özünü ələkdən keçirir. Ona əyan olur ki, indiyəcən özündən ayrı yaşayıb, özünü özgələrə – ağaclara, quşlara, heyvanlara, hətta murdar çaqqal leşinə sürgün eləyib, həyata qıraq ünvanlardan, kənar gözlərdən baxıb, fəqət özü olmayıb, özünə yad kəsilib. Bütün bunlar başqasında təcəlla eləmək deyil, özündən, özlüyündən, özümlüyündən qaçmaqdır. Başqasına qovuşmaq özünü azdırmaqla yox, öz eqonun sərhədini aşmaqla mümkün olar. Əslində, gerçək Mənini tapan adamın başqa nəsə axtarmağa ehtiyacı da qalmayacaq, çünki başqası deyilən nə varsa, o Mənin içindən çıxacaq. Öz Mənini tapan kəs adına Atman deyilən cəmi varlığı, varlığın cövhərini tapmış olacaq, bununla da nirvanaya çatmış olacaq…
Bunları anlayandan sonra Siddhartha dünyaya bir ayrı gözlə baxmağa başlayır, bütün gördüklərindən bacardıqca zövq almağa çalışır. Dünya həmin dünyadır, fəqət ona baxanın baxışları dəyişib; baxışlar dəyişibsə, demək, dünya da dəyişib. Bu məqam dahi filosof Edmund Hüsserlin fenomenologiya nəzəriyyəsini (intensionallıq, obyektin zahiri cəhətlərini mötərizəyə alıb mahiyyətinə nüfuz eləmək) xatırladır.
Enli çayın yaxasında Siddhartha müdrik qayıqçı Vasudeva ilə rastlaşır. O zamanlar böyük körpü salmaq sənəti hələ icad olunmadığından Vasudeva adamları çayın bir yaxasından o biri yaxasına adlatmaqla ruzi qazanır. Qayıqçı Siddharthanın xoşuna gəlir, o, bir az da müqəddəs Qautamanı xatırladır. Vasudeva müdriklik dərsini çaydan alıb, hər gün sinəsini yara-yara o tay-bu taya üzdüyü çay ona pıçıldayıb ki, hər şey dövr eləyir, hər kəs qayıdır. Odur ki, Siddhartha onu çaydan pulsuz adlatmağı xahiş eləyəndə qayıqçı qərib yolçunu naümid qoymur, bilir ki, bir gün o da hərlənib-fırlanıb bu yerlərə qayıdacaq.
***
Getdiyi kənddə Siddhartha Kamala adlı kurtizan qadınla, eşq tanrıçasıyla tanış olur. Kamala həm çox gözəl, həm də varlı xanımdır, yalnız pullu kişilərə xidmət göstərir. Siddhartha ondan sevgi dərsi almaq istəyir, amma bu xidmətin haqqını ödəməyə pulu-parası yoxdur. Kamala onu Kamasvami adlı varlı tacirin üstünə göndərir. Siddharthanın ağıllı, savadlı, bilikli olması tacirin də, özünün də karına gəlir, tacir ona mühüm işlər tapşırır, köməkçisinə yaxşı pullar qazandırır.
Siddhartha bu işinə əyləncə kimi baxır, çünki alver prosesi ona çoxlu yeni şeylər öyrədir, ticari səfərlər hesabına o, yeni torpaqlara ayaq açır, yeni insanlar tanıyır. Bir sözlə, bu müddətdə Siddharthanın həyat təcrübəsi də, sərvəti də görünməmiş dərəcədə artır. Qazancını isə o, Kamalaya xərcləyir, yəni çoxlu pul qazansa da, puldan asılılığı yaranmır. Yekə-yekə kişilərin var-dövlət düşkünlüyü, uşaq sayağı gözü gördüyünü qamarlamaq hərisliyi onda mərhəmət qarışıq heyrət doğurur.
Bununla belə qüdrətli Sansara sözünü deyir, Siddhartha yavaş-yavaş dəyişməyə başlayır. Bütün canlıları tamahından tora salan çərxi-fələk onu da qarmağına keçirir, brahman oğlu yaşamaq ehtirasına aludə olur, həzz dəryasına baş vurur. Evindən, ailəsindən nə niyyətlə ayrıldığı, hansı məqsədlə çöllərə düşdüyü, kimi, nəyi axtardığı yadından çıxır. Ehtiras, tamah burulğanında gicəllənən, sərvət, könül ovçusuna çevrilən Siddhartha sözün həm müstəqim, həm məcazi mənasında dünyayla aşıq-aşıq oynamağa girişir, həyatını qumara qoyur, təkcə udmaqdan yox, hətta uduzmaqdan da şeytani zövq alır.
Günün birində duyuq düşür ki, Sansaranın amansız pəncəsində çabalayır. Bu vaxt köhnə təcrübəsi onun karına gəlir, meditasiyaya dalmaqla fələyin dəmir barmaqlarını yaxasından qoparır. Bundan sonra həyatın bər-bəzəyi onun gözündə sönür, Siddhartha var-dövlətini, cah-cəlalını atıb varlığın rəmzi kimi durmadan axan çayın sahilinə dönür. Ən böyük həqiqəti ona çay pıçıldayacaq, çay onu yenidən özünə qaytaracaq.
***
Hərçənd o bu nəhrin kənarına həqiqəti eşitmək, ya özünə qayıtmaq üçün yox, özünü öldürmək üçün gəlmişdi. Yorğun-üzgün canını yuxu saranda böyür-başında zəhərli ilanlar mələşdiyini, vəhşi heyvanlar dolaşdığını düşünməyə halı, macalı olmamışdı.
Gözünü açanda yuxusuna sarı əbalı bir gəzərgi buddist rahibin keşik çəkdiyini görür. Siddhartha köhnə dostu vəfalı Qovindanı tanısa da, Qovinda əvvəl-əvvəl onun kimliyini sezmir. Dostlar mehriban görüşürlər, ancaq onların yolu artıq çoxdan ayrılıb; Qovinda rahib yoldaşlarına çatmağa tələsir, Siddharthanın isə bu çayın yaxasından özgə gedəcək yeri qalmayıb. Çay onun son mənzili, son ünvanıdır. Qovinda anlayır ki, Siddhartha Buddanın yetişdiyi məqama çatmağa can atır.
İyirmi ildən sonra Siddhartha qayıqçı Vasudeva ilə yenidən görüşür. Bahalı libasını qayıqçıya bağışlayıb əvəzində onu özünə köməkçi götürməsini xahiş eləyir, qayıqçının komasında yaşamağa başlayır.
Vasudeva onu inandırır ki, hələ də gec deyil, o yenə də çayla ünsiyyət qura bilər, bir şərtlə ki, fikrini-zikrini cəmləyib çayın ruhuna dala bilsin. Qayıqçı deyir çay həm dayanmadan axır, zamanı yerdə güzgüləndirir, həm də daim indiki zamanda yaşayır. Çay eyni vaxtda həm mənbəyində, həm mənsəbində, həm dağda, həm də düzdə, həm şəlalədə, həm qıjovda, həm enişdə, həm yoxuşda, həm dənizdə, həm bulaqda, həm dərində, həm dayazda ola bilir. Çaydan dərs almaq lazımdır, çünki həyat da çay kimidir.
***
Müqəddəs insanı ziyarət eləmək arzusuyla ev-eşiyindən cüda düşüb Buddanın axtarışına çıxan Kamala çay sahilində Siddhartha ilə tapışır. Ötən müddətdə qadının Siddharthadan bir oğlu olub, Kamala oğluna atasının adını qoyub.
Çay qırağında Kamalanı zəhərli ilan çalır, qadını xilas eləmək mümkün olmur. Bundan sonra oğlu atasının yanında qalır. Siddhartha onunla nə qədər mehriban davranmağa çalışsa da, on bir yaşlı oğlan ipə-sapa yatmır, atasının yaşadığı kimi yaşamaq istəmir. Onu içindən çıxdığı mühit özünə çəkir, buna görə də həm atası, həm də onun qayıqçı dostuyla kobud davranır.
Bir sözlə, Sansara Siddharthanı daha bir oyuna çəkir, həm də əvvəlkilərdən qat-qat qəliz oyuna. Bu dəfə fələk onun üstünə ən ağır silahıyla hücuma keçir, onu sansara zəncirinin ən möhkəm halqasına keçirir. Uşaq lap ağını çıxaranda müdrik Vasudeva dözməyib dilə gəlir, Siddharthanı başa salır ki, oğlunu öz qıçına bağlamağı onun səhvidir, bu da bir cür zorakılıqdır. Ata heç öz övladının da taleyini dəyişə bilməz, onun yerinə seçim eləyə bilməz, onu Sansaranın caynağından qopara bilməz.
Siddhartha xatırlayır ki, bir zaman özü də atasından, atasının ona biçdiyi taledən, cızdığı ömür yolundan ayrılıb öz Məninin, kimliyinin, azadlığının sorağına çıxmışdı. O zaman onu dünyalarca sevən brahman atası oğlunu çətinliklə də olsa anlayıb Siddharthaya xeyir-dua vermişdi. İndi növbə onundur, o da övladına özünü tapmaq imkanı, azadlıq verməlidir.
Bundan sonra Siddhartha oğlunun izinə düşməkdən vaz keçir, onu sərbəst buraxır. Bir vaxt doğma atasına nələr çəkdirdiyi ona yalnız indi əyan olur.
Vasudevanın dediyi üsulla suları dinşəyən Siddhartha, nəhayət, çaydan o sehirli nidanı eşidir. Çay ona həyatın başlıca sirrini pıçıldayır. Siddhartha bütün yaranmışların birliyini dərk eləyib dinclik tapır, kosmik sükunətə dalır, vahid mənbəyə qovuşur.
Buddistlər icmasının çox hörmətli, təcrübəli rahiblərindən sayılmasına baxmayaraq hələ də axtarışda olan Qovinda yenə onun yanına gəlir. Siddhartha dostuna deyir ki, bildiklərini hansısa təlimin ehkamlarına yiyələnməklə, elm-mərifət kəsb eləməklə yox, həyatın içinə girməklə, təcrübə toplamaqla, yıxılıb-durmaqla qazanıb. Biliyi başqasından ala bilərsən, amma müdrikliyi özün qazanmalısan…
***
“Siddhartha” fəlsəfi pritça, roman-alleqoriyadır, əsər başdan-ayağa qəhrəmanın öz içinə səyahəti, özünü, gerçək Mənini ziyarətidir. Özündən əvvəlki Şopenhauer, özündən sonrakı Selincer kimi Herman Hesse də induizmdən, buddizmdən, daosizmdən həm çox təsirlənib, həm də çox yararlanıb. Ancaq böyük yazıçı Şərq fəlsəfəsinə, nə qədər olmasa, Qərb insanının gözüylə baxır, dolayısıyla da olsa, onu xristianlıqla ortaq məxrəcə gətirməyə, induizmin Atmanı ilə monoteist dinlərin Allahını eyniləşdirməyə çalışır. Bəlkə də yanılıram, ancaq hər halda mənə belə görünür. Vasudevanın, ardınca da Siddharthanın həyatın obrazı kimi qavradığı çayı vəhdəti-vücud vadisitək qələmə verməyi, məncə, bir o qədər dəqiq təsbit deyil.
Buddizm tənhaların dinidir; əslində, din də deyil, psixoloji-meditativ təcrübələr toplusudur, ömrün gəldi-gedərliyini, həyatın faniliyini, varlığın yoxluğunu vəsf eləyən pessimist poeziyadır. Avropalılar bunun adına “tanrısız din” deyirlər.
Hind düşüncəsinə görə, nirvanaya çatmış Buddanın məqamı (yerli-məhəlli) tanrıların məqamından ucadır. Buddizm məbədlərində rahiblər bir araya gəlsələr də, hər kəs ayrıca adadır, hər bir zahid Buddanın keçdiyi yolu öz ayağıyla getməlidir, əks halda, Hessenin də yazdığı kimi, insanın mənəvi yüksəlişinə ümid bağlamaq olmaz. Dao, Budda məbədlərindəki topluluq fəlsəfi-psixoloji xarakterinə görə kilsədəki, məsciddəki cəmliyin eyni deyil, bu tapınaqlardakı birlik, şair Salamın təbirincə desək, “təklərin cəmi” deyimiylə ifadə oluna bilər.
***
Siddharthanın ali mənəvi instansiyanı ziddiyyətlərin barışıb qovuşduğu məkan kimi təsəvvürə gətirməsi antik yunan idealizmindən bəhrələnmiş klassik alman fəlsəfəsinin, ələlxüsus hegelizmin qədim hind-çin zahidliyinə, panteizmin mistik monizmə, individualizmin kollektivizmə calaq olunmasıdır. Belə calaq bar verməz. Buddizmdə (elə daosizmdə də) ziddiyyətlərin toqquşması onların birliyinə, sintezinə, vəhdətinə yox, aradan qalxmasına gətirib çıxarır. Yəni tutalım, müsbət beşlə mənfi beşi toplayanda cavab on eləmir, sıfır eləyir.
Buddizmin (elə daosizmin də) hədəfi sağ qoluyla müsbət emosiyaları, sol qoluyla mənfi emosiyaları sonsuzluğa qədər dartıb uzadan mənəvi-psixoloji koordinat xəttinin tam ortası, həmin o sıfır nöqtəsidir. Əgər xristianlığın (eləcə də bütün başqa dərvişanə təlimlərin, fəlsəfələrin) idealı azad, ruhani cəmiyyətdirsə, buddizmin (eləcə də bütün başqa zahidanə təlimlərin, fəlsəfələrin) idealı azad, ruhani fərddir.
Nirvanaya çatan fərdin ruhu sonsuz doğuluşların, səbəb-nəticə ardıcıllığının sansara zəncirini qırıb fələyin təsir dairəsindən kənara çıxır. Bundan sonra o ruha materiyanın cazibəsi əsər eləmir, torpağın dişi batmır. Saf ruh şəklinə qayıdan fərd buddizmin ali məqsədinə çatmış sayılır, bu dünyaya bir də gəlməyə daha onun marağı olmur.
Hərçənd bu dünyanı da, bu dünyada yaşadığı ömürləri də çox yaxşı xatırlayır. Necə ki, Budda özü yer üzünə cürbəcür donda gəlib keçirdiyi beş yüz qırx yeddi həyatın hamısını bircə-bircə yadında saxlamışdı.
***
Bir buddist rahibə sual verirlər: nirvanaya çatandan sonra Budda necoldu?
Rahib cavabında deyir: bu, ona bənzəyir ki, şamın alovunu söndürəndən sonra soruşasan, bəs sönmüş alov hara qeyb oldu?..
“Yeni Azərbaycan” qəzeti
Müəllifin başqa yazıları:
Atalı-analı yetimlər
Dünyaya çıxmaq
Klassik irsin üzünü köçürmək
Zamanın çağırışını dinləmək zamanı
Hansı qadın?
Universal zamanın sahilində
Rüstəm İbrahimbəyovun dönüşü
Hörmüzdün səltənətinə xoş gəldiniz!
Fərrux dağında məşqlər
Varlığımızın evini abadlaşdıraq
Tarixi əfsanəyə çevirən şəhər
Dili yuxudan oyatmaq
Xocalıdan Buçaya çəkilən yol
Janrın yaddaşı, fikrin əcdadı
Təsir, yoxsa oğurluq?
Tuğ kilsəsində ibadət
Fikrin libası
Günəşin qatilliyi
Yaradanı yaradanlar
İnsan işğalı
Şeytan söz meydanında
Məratibül-vücud, yaxud Beşmərtəbə varlıq evinin altıncı mərtəbəsi
Hekayəmi İstanbulda xatırladım…
“Xosrov və Şirin” yeni libasda
İki dünya arasında…
Yazılanın yozulanı
Dil bayramı
Ruhu bədəndən qovmaq!
Köhnə bazara təzə nırx
İki islamın savaşı
Əylən deyim Qıratın qiymətini…
Obrazların yedəyində
Zamanı cilovlamaq cəhdi
Çiynimizdəki əl
Xanəxərab, İranı viran qoyma!
İblisi utandıran şəxsiyyət
Öymək, ya söymək?
Dünya nəsrinin şah əsəri
Nifrət üçbucağı
İnsan ovu, ölüm xofu, heçlik arzusu
Milyon illik tənhalıq
Yeni dünyanın astanasında
Allahı qoruyan şair
Allahı öldürən filosof
Knyaz Xristos
Divana döşəli Budda
Anar
Ştirnerdən Bazarova anarxizm
Oblomovla Bazarovun dialoqu
Onore de Balzakın etiqadı
Təsadüflər cənnətindən zərurət türməsinə
Xoşbəxtliyin ölümcül dozası
Paralel xətlərin kəsişməsində
İblisə səcdə qılan şair
Din kimi poeziya, peyğəmbər kimi şair
Kapridə ədəbsiz ölüm
Həyat dozanı aşanda
Zəlzələ hikməti
Düşmənə ezam olunan qeyrət
Qatil kimdir?
Qum dəryasında əsirlik
Dilinin altında gizlənmiş yazıçı
Stalin üçün yazılmış əsər?
Ölməz Tanrının oğlu
Köpək balıqları üçün ziyafət
Sağ qalmaq üçün ölmək
Qaranlıq fələyin hökmü altında
Ağıldan müdrik gözəllik
Bir sülalənin intiharı
İman cəngavəri, əxlaq zadəganı
Traktat dilində poeziya
Kollektiv təhtəlşüurun elçisi
Ayaq saxla, zaman, dayan, an, sən gözəlsən!
Bədənin cəhənnəmindən ruhun cənnətinə
Qırmızı qanın qara fəsadları
Adsız məzara işləyən tarix
Sözü özünə bənzəyən şair
Məbəddən emalatxanaya
Uçmaq istəyən balıq
