Məratibül-vücud, yaxud Beşmərtəbə varlıq evinin altıncı mərtəbəsi
Fəxri Uğurlu
Homo-sapiensin yer üzündə yaşadığı həyat insan düşüncəsinin mərtəbələrinə uyğun mərhələlərə bölünür. Yəni təfəkkür ictimai həyatımızın mənbəyidir. Bəs təfəkkürün özünün qaynağı nədir – bu, artıq başqa söhbətin mövzusudur.
Bu gün bizə şər kimi, şeytani düşüncə kimi görsənən fikir, əslində vaxtı keçmiş təfəkkür tipinin, reqressiv düşüncənin məhsuludur. Məsələn, XXI əsrin birinci qərinəsinin üçdə ikisini geridə qoyduğumuz bir vaxtda kimsə zor gücünə Çingiz xanın imperiyasına bənzər bir dövlət qurub özünü hakimi-mütləq elan eləmək istəyirsə, demək, onun axsaq idrakı zamandan bir neçə min il geri qalıb. Beş min il bundan qabaq bu düşüncənin barındırdığı əməl insanlığa fayda verə bilərdi, çünki o vaxt böyük dövlətlər qurmaq tayfaları xalqlara çevirməyin, bölgələri, ölkələri, qitələri bir-birinə tanıtmağın, qövmlər arasında nifaqın qarşısını almağın, tumurcuq dövrünü yaşayan sivilizasiyaları qovuşdurmağın vacib şərtiydi. Eyni üsul, eyni cəhd min illər öncə bəşəriyyət üçün nə qədər faydalıydısa, indi bir o qədər zərərlidir.
Dövlətin zülm aparatı, zor aləti kimi yarandığını söyləmək doğru deyil. Dövlət adını, ünvanını, yaşını bilmədiyimiz qədim müdriklərin, filosofların, kahinlərin misilsiz ixtirasıdır, yer əhlinin yer üzündəki yerini, kosmosdakı koordinatlarını bəlləmək üçün quraşdırılmış mükəmməl cihazdır. Onu şər makinasına İblis çevirib.
Sözümün canı budur ki, bu gün şər saydığımız əməl bir zamanlar insanlığın avanqard, proqressiv güclərinin kəşf elədiyi mexanizmlərin kor-koranə istifadəsindən doğur. Şər yaradıcı deyil, şər xeyirin kölgəsi, astar üzü, onu yamsılayandır. Şərq-müsəlman ədəbiyyatında Allah-Şeytan qarşıdurması həm də ona görə yoxdur ki, islam coğrafiyasında yaşayıb-yaradan mütəfəkkirlər Şeytanı Allahla rəqabətə layiq bilməyiblər; onların nəzərində Şeytan hər zaman Allahın ardınca sürünüb, onun boşaltdığı mərtəbədə məskunlaşıb.
İblis tənəzzülün, Tanrı tərəqqinin rəmzidir. Şər bəşəriyyətin ayağından sallaşır, xeyir daha uca mərtəbəyə can atır – sufilər mənəvi təkamülün zirvəsinə dartınan ruhun keçdiyi qatlara, pillələrə “məratibül-vücud” (vücudun mərtəbələri) deyirlər. Aşağı mərtəbədə ilişib qalan istər-istəməz Şeytanın nökərinə çevrilir.
Xeyir yaradıcı, şər istehlakçıdır. İblis Tanrının vaxtı keçmiş, müddəti bitmiş ixtiralarından ona qarşı silah kimi istifadə eləyir, Tanrının insanları qorumaq üçün yaratdığı yaraqlardan günahsız insanlara, körpələrə, qocalara ölüm saçır…
***
İnsan oğlu bu çağacan öz həyatına üç düşüncə tipini tətbiq eləyib. Ən ibtidai təfəkkür animistik düşüncədir. Homo-sapiens bu təfəkkürün hökmü altında aşağı-yuxarı otuz min il ömür sürüb. İnsanın totemlərə, fetişlərə səcdə elədiyi ibtidai dövrün mənəvi qəhrəmanları qamlar, şamanlar, fiziki qəhrəmanları ovçular, yığıcılar idi.
Təxminən on iki min il bundan irəli bəşər nəsli zehni yüksəlişinin ikinci pilləsinə qədəm qoydu, teokratik düşüncə tipi dominant oldu. Bu dövrün mənəvi qəhrəmanları kahinlər, möbidlər, başqa sözlə, indi ruhani adlandırdığımız kəslər, fiziki qəhrəmanları çobanlar, əkinçilər, cəngavərlər, bütün bunların ümumiləşdirilmiş obrazı kimi xaqanlar, padşahlar, yəni kütlələri həm “otaran”, həm də “canavarlardan” qoruyan Tanrı cəngavərləri, insan çobanlarıydı. Misirdə, Babildə zülm-zillət çəkmiş, yurd-yuvasından didərgin salınmış yəhudilərin onlara xoş üz göstərən, onları əsirlikdən, köləlikdən azad eləyən Əhəməni imperiyasının banisi II Kiri (Kuruş, Keyxosrov) Əhdi-ətiqdə “Allahın çobanı” adıyla xatırlaması bu mənada tipik yanaşmadır.
Teokratik təfəkkür ehkama, müqəddəsliyə, sakrallığa dayanır. Məbəd qanunverici orqan kimi göydə tanrılardan ibarət əbədi, mütləq hakimiyyət yaradır, sonra o “səmavi hökumətin” kölgəsini yerə köçürür. Kahinlik institutu ali hakimiyyəti Allahın kölgəsi (zillullah), ilahi iradənin icraçısı kimi müqəddəs elan eləyir, dünyanı, insanları Tanrının dəftərxanasında, yəni məbəddə Allahın mülkü qismində “qeydiyyatdan keçirib” padşaha əmanət verir. Bu ehkamın dayaqları üstündə dövlət adlı mexanizm qurulur.
Məbəd ilahi qanunların dövlət əliylə icrasını nəzarətdə saxlayır – arxasında proqressiv ideya durmayan qüvvə qorxuludur (Oğuz bəyləri Dədə Qorqudun sözündən çıxanda, yəni fiziki güc mənəvi gücə tabe olmayanda sistem pozulur). Dövlət xaosdan nizam yaradır, hər kəsə yerini, vəzifəsini göstərir. Məbədə, törəyə, mənəvi hökmlərə, bir sözlə, öz ilahi missiyasına sədaqətini itirəndə dövlətin çöküşü başlanır. Şeyx Nizami “İsgəndərnamə”də Əhəməni imperiyasının başçısı III Daranın həm hərbi, həm iqtisadi cəhətdən, həm də ərazi baxımından özündən qat-qat zəif yunanlara yenilməsinə təqribən belə izah verir: Daranın zamanında İranda heç kim öz sənətindən xeyir götürə bilmirdi, ona görə də döyüşçü əkinçiliklə, əkinçi palançılıqla, palançı pinəçiliklə, pinəçi çobanlıqla, çoban dərziliklə məşğul olur, dərzi qılınc götürüb döyüşə gedirdi. Bu səbəbdən şahənşahın xanədanı dağıldı, neçə yüz illik ehtişamı puça çıxdı.
Bəli, bir zaman gəldi ki, dövlət (söhbət klassik dövlət modelindən gedir) bəşəriyyətin inkişafı yolunda başlıca əngələ çevrildi, dövlət xalq ruhunun bədəni kimi onu ifadə eləmək missiyasından əl çəkib öz ruhuna müqavimət göstərməyə başladı. Böyük-böyük dövlətlərin, imperiyaların ideoloji bazası, mənəvi istinadgahı rolunu oynayan dünya dinləri də eləcə – bir zaman tayfaları, qövmləri bir əqidə bayrağı altına yığıb birləşdirirdisə, sonradan sivilizasiyaları bir-birindən ayırmağa, ümmətlər arasına nifaq toxumu səpməyə başladı. Təəssüf ki, bu proses hələ də bitməyib…
***
Təxminən miladdan yeddi yüz il öncə bəşəriyyət zehni təkamülün üçüncü fazasına qədəm qoydu. Bu mərhələdə elmi-praqmatik təfəkkür dominantlıq qazandı. Böyük alman filosofu Karl Yaspersin “zamanın oxu” adlandırdığı (Yaspers bunu deyəndə eradan əvvəlki VIII-II yüzillikləri nəzərdə tuturdu) dövrdə, demək olar, bütün böyük çağdaş ideyaların rüşeymləri yarandı. Bizim eradan əvvəl VII əsrdən üzübəri keçən bir neçə yüz ilin içində onlarla böyük yunan alimi, şairi, filosofu meydana gəldi; Çində bir-biriylə bu gün də barışmayan Konfutsi fəlsəfəsiylə Dao təlimi yarışa çıxdı; yəhudi torpağında peyğəmbərlik hərəkatı baş qaldırdı, dini-mifoloji mətnlər bir müqəddəs kitaba toplanıb sakrallıq qazandı; İranda Zərdüşt, Hindistanda Qautama Budda öz təlimini aləmə car çəkdi; Roma əhli hökmdar sülaləsini devirib respublika qurdu; Afina demokratiyası Solondan Periklə qədər böyük bir məktəb keçdi.
Dünyanın o dövr üçün bir-birindən çox uzaq, bəzi hallarda, hətta bir-birindən xəbərsiz ölkələrində aşağı-yuxarı eyni vaxtda belə bir oyanışın baş verməsi görən nəylə bağlıdır? Bu məsələni çözmək çox çətin, bəlkə də mümkünsüzdür, ancaq faktlar bunu deyir ki, bəşər övladları müxtəlif ölkələrə, müxtəlif qitələrə səpələnsələr də, ayrı dillərdə danışıb fərqli vərdişlər qazansalar da, düşüncənin yeni fazasına, təfəkkürün yeni mərtəbəsinə təxminən eyni zamanda adlayıblar.
Əlbəttə, bu o demək deyil ki, həmin dövrdə meydana çıxmış bütün ideyalar elmi-praqmatik təfəkkürün məhsuludur. İyirmi yeddi əsrlik bir dönəmdə bəşəriyyətin əxlaqi-estetik dünyagörüşünə, tarixin, zamanın gedişatına böyük təsir göstərmiş ədəbi-bədii, fəlsəfi əsərləri ideya-məzmun baxımından uzun illər boyunca incələyəndən sonra belə bir qənaətə gəldim ki, bu müddətdə insan oğlu üç düşüncə tipi ortaya qoyub: praqmatik, poetik, bir də mistik təfəkkür. Bu düşüncə tipləri eyni zaman dilimində eyni fikir meydanında qol-qola yallı getsə də, varlığın, təfəkkürün (varlıqla təfəkkürü eyniləşdirmirəm, ancaq hər ikisinin) ayrı-ayrı mərtəbələri, böyük zamanın müxtəlif mərhələlərinin bələdçiləridir.
Animistik, teokratik düşüncə tipləri bəşərin təhtəlşüurunda kök atıb bu günəcən diri qalsa da, şüur üçün artıq keçilmiş mərhələlərdir, bu təfəkkür tipləri homo-sapiensin təkamülü yolunda insan cəmiyyətinə verə biləcəyi töhfələri çoxdan verib. İndi tutalım qurd ağzı bağlamaq, at nalının kəramətinə, cadu-pitiyə inanmaq, ocağa-pirə nəzir aparmaq, məbədlərdə ibadət eləmək insana təsəllidən başqa heç nə verə bilməz. Bu kimi animistik, teokratik ayinləri gerçək ictimai həyatın hərəkətverici qüvvəsinə çevirən mexanizmlər sovet dövrünün avtobusları, traktorları kimi çoxdan sıradan çıxıb; əgər haralardasa işləkliyini saxlayıbsa belə ona etimad göstərənləri gec-tez qəzaya salacağı şübhəsizdir.
Zaman elmi-praqmatik düşüncənin zamanı olsa da, bu meydanda başqa zamanlar da at oynadır. Biz zamanların iç-içə girdiyi, kəsişən çevrələr sayaq şəbəkələndiyi bir zamanda yaşayırıq. “Zəmanə adamları” üçün bu zaman doğma ev-eşik, keçmişdə qalanlar üçün sürgün, gələcəyə tələsənlər üçünsə qürbətdir…
***
Antik Yunanıstanda çoxlu fəlsəfi (o cümlədən ədəbi-estetik) məktəb formalaşmışdı, ancaq bu məktəblərdən üçü – Demokrit məktəbi, Platon məktəbi, bir də Aristotel məktəbi daha qüdrətli sayılır, daha önəmli tutulur. Qalan bütün təlimlər aşağı-yuxarı bu məktəblərin haləsində fırlanır (məsələn, bir-biriylə daim sərt qovğada olan stoiklərlə epikürçülərin fikirlərinə diqqət yetirsək, birincilər Demokrit fəlsəfəsindən determinizmi, ikincilər atomizmi, başqa sözlə, stoiklər taleyi, epikürçülər təsadüfü əxz eləyiblər). Əgər bu üç filosofu öz məktəbləri qarışıq üç təfəkkür tipinə görə təsnifatlandırsaq, Aristotel – elmi-praqmatik təfəkkürün, Demokrit – poetik-absurdçu təfəkkürün, Platon – dini-mistik təfəkkürün təmsilçisidir. Bu bölgü təkcə antik ədəbi-fəlsəfi baxışlar üçün yox, bütün sonrakı əsrlərdə bunların uzantısı kimi boy göstərən təlimlər, cərəyanlar (istər klassik Şərqin poetik-fəlsəfi məktəbləri, istər orta əsrlər Avropasının dini-fəlsəfi cərəyanları, istər intibah, klassisizm, maarifçilik dövrünün fikir məhsulları, istərsə də modern çağ deyə biləcəyimiz son iki əsrin ideya-estetik platformaları olsun) üçün də keçərlidir. Bununla bağlı saysız-hesabsız misallar çəkmək olar, ancaq bu yazıda bir neçə tipik örnəklə keçinməyə çalışacağıq.
Praqmatik, ya mistik düşüncə adı altında nəyin nəzərdə tutulduğunu xırdalamağa ehtiyac görmürəm, bircə bunu söyləmək istərdim ki, poetik düşüncə (əlbəttə, ifadə şərtidir) deyəndə mən fanilik, puçluq, mənasızlıq, absurd hissinin barındırdığı təfəkkür tipini nəzərdə tuturam. Bu düşüncənin yiyəsi həyatdan yaxşı heç nə ummur, gözləmir, yalnız zehni sakitliyini, ruhani müvazinətini qoruyub, Şopenhauerə bənzətməylə desək, kor iradə okeanının burulğanından xilas olmağa, Baron Münhauzen sayağı öz əliylə öz saçından yapışıb özünü boğulmaqdan qurtarmağa çalışır, bəzən də lap radikallığa varıb sükunətin ali formasını – həyat dənizində boğulmağı seçir.
***
Yazdıqlarıyla yaşadıqları arasında uçurum olmayan tək-tək sənətkarlardan biri – vur-tut otuz beş yaşında intihar eləmiş böyük yapon yazıçısı Akutaqava bu mənada həm yaradıcılığı, həm də həyatıyla fələyin gərdişinə poetik-absurdçu baxışı qəddarcasına sərrast ifadə eləyən böyük qələm adamıdır. “İnsan ömrü Bodlerin bir misrasına dəyməz” kimi qəzəbli aforizmin müəllifi (yeri gəlmişkən, XIX əsrdə yaşamış böyük fransız şairi Şarl Bodler də haqqında danışdığımız təfəkkür tipinin ən qəddar, ən sərt ifadəçilərindəndir) başqa bir yerdə yazırdı ki, dünyada nə əxlaq, nə mənəviyyat var, yalnız əsəb telləri, sinirlər var. Yəni heç kəsi heç nəyə görə nə qınamağa, nə də öyməyə dəyməz, sinir sistemimiz bizdən nə yapıb düzəldibsə oyuq, əməllərimizə görə bütün məsuliyyəti anamız təbiətin əsəb tellərimizdən bizə can toxuyan barmaqları daşıyır.
Məgər Emil Zolya bizi genlərimizin, təbiətimizin əsiri olduğumuza inandırmaq üçün dalbadal iyirmi roman yazanda eyni həqiqətə tapınmırdımı? Çexov da, Kafka da dünyaya öz sinirlərinin qəfəsindən baxmırdımı? Demokritdən ayrılıb stoiklərdən keçən cığırın Kafkaya, epikürçülərdən keçən cığırın Kamyuya gəlişini izləyə bilsək, zahirən bir-birinə daban-dabana zidd görünən bu iki dahi söz adamının, əslində bir medalın iki üzü kimi nə qədər yaxın olduğunu sezə bilsək, “poetik təfəkkür” anlayışı altında nələri ümumiləşdirdiyimiz tam aydın olar…
***
Çoxlarının (elə bəndənizin də) dünya nəsrinin şah əsəri saydığı “Hərb və sülh” epopeyası çap olunanda başqa bir böyük rus yazıçısı Saltıkov-Şedrin dörd cilddən ibarət bu romanı çərənçi dayələrin uzun qış gecələri boyu uşaqlara danışdığı bitməz-tükənməz mənasız nağıllara bənzətmişdi. Kiməsə elə gələr ki, Şedrin Tolstoyun paxıllığını çəkirmiş, mən buna əsla inanmaram. Sadəcə, bu yazıçılar fərqli düşüncə yiyəsidirlər, təfəkkür binasının ayrı-ayrı mərtəbələrində məskunlaşıblar. Şedrin ictimai həyata, hadisələrə realist, praqmatik, sosioloji prizmadan, Tolstoy idealist, mistik, fəlsəfi prizmadan baxır. Obrazlı desək, Şedrin varlıq evinin üçüncü, Tolstoy beşinci mərtəbəsində yaşayır. Eyni mülahizəylə Axundov da Füzulini bəyənmirdi, Zakiri ondan üstün tuturdu. Bütün maarifçi-demokratlar kimi Mirzə Fətəli də elmi-praqmatik, gerçəkçi düşüncəylə silahlanmışdı, tənqidi realizmdən başqa cərəyanları faydasız, əhəmiyyətsiz, hətta zərərli sayırdı. Hərçənd Füzuli məqamının Axundov məqamından iki mərtəbə yuxarı olduğu da yəqin düşüncə tarixinə bələd kimsədə şübhə doğurmaz. Biz bir toplum kimi Axundovun zamanına pis-yaxşı qədəm qoymuşuq, fəqət Füzulinin zamanından bizi azı min il ayırır.
Elə Tolstoy özü də nə Volteri, nə Şekspiri bəyənirdi. Məlum, Volter Şedrinlə mərtəbə qonşusuydu, Allaha da eşqlə yox, ağılla inanırdı, eynən Aristotel kimi Tanrının həyata ilk təkan verən, amma sonradan dünyanın işinə qarışmayan nəhəng, hüdudsuz ağıl, rasional büt olduğunu düşünürdü. Bu cür etiqad Lev Nikolayeviçi heç vaxt razı sala bilməzdi. Söz-sənət tarixində poetik təfəkkürün ən parlaq təmsilçilərindən olan Şekspirin isə Allaha inanıb-inanmadığını heç düz-əməlli bilmək də olmur. Volterdən bir qat yuxarıda, Tolstoydan bir qat aşağıda mənzillənmiş Şekspirdən ötrü həyat aramsız aldanışlar, qanlı faciələr silsiləsidir, Tolstoy isə Anna Kareninanın aqibətindən söz düşəndə belə “tragizm” ifadəsini yaxına buraxmır, onu lağa qoyur, çünki o dünyaya, haqq divanına, ruhun ölməzliyinə inanan adam üçün dünyada heç bir faciə ola bilməz. Bu səbəbdən Tolstoy nə Şekspirin, nə də sevimlisi Çexovun pyeslərini bəyənir. Eyni yanaşmaya ötən əsrin dini-mistik ruhlu yazıçılarından biri Fransua Moriakın Prust haqqında essesində rast gəlmişəm; “İtirilmiş vaxtın sorağında” silsiləsinin müəllifini sənətkar kimi göylərə qaldırsa da, Moriak yana-yana yazırdı ki, hayıf Prustun əsərində Allah yoxdur.
Analoji müqayisəni “Madam Bovari” ilə “Anna Karenina” arasında da apara bilərik. Həyatı faciə janrında qavramaqda Şekspirin xələfi, Çexovun sələfi sayılmağa layiq Flober təbiətin bəxş elədiyi duyğularına azadlıq verdiyinə görə zavallı Emmanın bəlalı başına addımbaşı peşmançılıq külü ələyir, onu ta o həddə gətirir ki, madam Bovari o kül yağışının altında qalıb əzabla canını müəllifinə tapşırır. Flober üçün fani həyatda bundan başqa sonluq yoxdur, ehtirasla sevgi bir hissin iki adıdır, ən alovlu duyğular belə sönməyə məhkumdur, bütün sevgilər nakam, bütün xəyallar puçdur. “Madam Bovari”nin həyatdan küskün subay müəllifi (yeri gəlmişkən, varlıq evinin dördüncü mərtəbəsində yaşayan böyük yazıçıların çoxu ömrünü subaylıqla keçirib: Stendal, Balzak, Qonçarov, Turgenev, Zolya, Mopassan, Çexov, Prust, Kafka…) bir çətən külfət yiyəsi Tolstoydan fərqli olaraq ömrün davamına ümid bəsləmir, dini-mistik illüziyalara könül vermir. Tolstoy isə bir-birinə çürük ehtiras kəndiriylə bağlanmış Anna-Vronski cütlüyünün qarşısına gerçək xristian məhəbbətinin, xristian ailəsinin timsalı kimi Levin-Kiti cütlüyünü çıxarır, Annanı Emmanın vasil olduğu cəhənnəmə göndərir, Levini isə cənnətlə müjdələyir. İki yazıçının başlıca düşüncə fərqi də elə bu məqamda üzə çıxır: Flober üçün yaşamaq cəhənnəm əzabıdır, həyat hər zövqü-səfanı gec-tez insanın burnundan gətirən işgəncə mexanizmidir; Tolstoy isə dünyanı cənnət-cəhənnəmə bölür, varlığın ətəyindən yapışanları cənnətə, yoxluğa dartınanları cəhənnəmə göndərir.
***
Son iki yüz ilin fəlsəfi fikir tarixini nəzərdən keçirsək, burada da üç düşüncə modelinin varlığın beş mərtəbəli binasının üçüncü, dördüncü, beşinci mərtəbələrində necə yerləşdiyini görərik. Lebon, Maks Veber, Fromm, Adler, Qumilyov, Kramer, Taylor, Frezer, Lombrozo, Rassel kimi alim başlar üçüncü mərtəbədə, Şopenhauer, Ştirner, Kyerkeqor, Freyd, Şpenqler, Haydegger kimi şair ruhlular dördüncü mərtəbədə, Nitsşe, Berqson, Hüsserl, Yunq, Yaspers kimi peyğəmbər xislətlilər beşinci mərtəbədə məskunlaşıblar. Bu bölgü kiməsə qəribə görünə bilər, ancaq mən, məsələn, həzzə can atmağın ölümə şüursuz dartınma olduğunu, ölmək, yoxa çıxmaq, qeyri-üzvi varlığa (yəni əslində yoxluğa) çevrilmək kimi acı bir aqibətə qovuşmağın hər bir üzvi varlığın, o cümlədən insanın ümdə məqsədi olduğunu deyən Ziqmund Freydin təfəkkürünü elmi yox, poetik təfəkkür sayıram. Fərdi şüursuzluqla yanaşı kollektiv, bəşəri təhtəlşüurun da olduğunu sübuta yetirən, insanlığın ortaq yaddaşında Allahın barmaq izlərini axtaran Karl Yunqun düşüncəsini elmi yox, mistik düşüncə sayıram.
Hətta Fridrix Nitsşe kimi ateizm, materializm peyğəmbəri də sonda əbədiyyətsiz keçinə bilmədi, əbədiyyətə guya iddiası olmayan təbiət kahini təbiət qoynunda əbədi qayıdış haqqında mif uydurdu. Nitsşe beşinci mərtəbədə yaşayanların dini-mistik inanclarını guya bölüşməsə də (ona görə guya deyirəm ki, onun təfəkkürü xalis dini-mistik tipli təfəkkürdür), dördüncü mərtəbə sakinlərinin arasında da yer almaq istəmirdi. Çılğın filosof qocalıb əldən düşmüş Allahı zəhərləyib öldürdü, ancaq onun taxtına yeni allah çıxara bilmədi. Beşinci mərtəbənin həqiqətinə inanmadan üst qatda mənzil kirayələmək istəyi onun ilahi insana qarşı fövqəlinsanı, Xristə qarşı Antixristi, Mehdiyə qarşı Dəccalı çıxarmasıyla nəticələndi. Materiya allahının yerə-göyə sığmayan elçisinin haqq aşiqliyinə qarşı qoyduğu hakimiyyət iradəsi sonda onu bəyənib əyninə geyinmədiyi bir çuxanın astarına, peyğəmbərlər məqamında yalançı peyğəmbərə çevirdi.
Bu baxımdan İsa Məsihə onun ən qəddar düşməni Nitsşe qədər yaxın bir kimsə yoxdur. Anlaqlı ömrünün son dəqiqəsində qamçılanan atın boynunu qucaqlayıb ağlayan qəzəbli filosof xəzan vurmuş xəyalında yəqin qardaşı İsaya sarılıb, öz əliylə zəhərlədiyi xəstə, qoca Atasına ağlayırdı…
***
Biz elmi-praqmatik təfəkkürün hakim olduğu üçüncü eranın, zənnimcə, onda doqquzunu geridə qoymuşuq. Bu eranın mənəvi qəhrəmanları alimlər (sözün geniş mənasında), fiziki qəhrəmanları tacirlərdir. Ancaq elmin də imkanları tükənməz deyil. Təqribən iki-üç əsrdən sonra bəşəriyyət varlığın dördüncü mərtəbəsinə qalxıb yeni eraya qədəm qoyacaq. O dövrün dominant düşüncə tipi poetik təfəkkür olacaq. Poetik düşüncənin ictimai həyatda üstünlük qazanacağı eranın qəhrəmanları şairlər (sözün geniş mənasında), tənhalıqdan özünə ev quran zahidlər, dünyanı fərdin mülkü sayan, sərhəd tanımayan gəzərgi anarxistlər olacaq.
İnsan oğlu minillik bir dönəmi də geridə qoyandan sonra toplumun həyatında mistik düşüncənin hakim mövqe tutacağı bir dövrana girəcək. Varlıq evinin beşinci mərtəbəsi bəşərin üzünə açılacaq (kimlərsə artıq çoxdan yuxarı mərtəbələrdə yerini tutub). O dövrün qəhrəmanları peyğəmbərlər, dərvişlər, kamil insanlar olacaq. Bu deyilənlər, əlbəttə, münəccimlik qabiliyyətinin bəhrəsi deyil, bəşəriyyətin parlaq zəkalarının dünyaya gətirdiyi ideyaların çeşidlənməsindən çıxarılan nəticələrdir.
Mənə elə gəlir beş qatlı təfəkkürün, beşmərtəbə varlıq evinin ayaq dəyməmiş çardağı, altıncı mərtəbəsi də var. Söz yox ki, bunu demək üçün əlimizdə tutarlı fəlsəfi dəlil yoxdur. Ancaq gəlin təfəkkür mərtəbələrini aşağıdan başlamaqla bir də dolaşıb onlara keşik çəkən mənəvi-fiziki qəhrəmanlarla, yəni düşüncəmizə həkk olunmuş arxetiplərlə bir də tanış olaq: şaman (animistik təfəkkür), kahin (teokratik təfəkkür), alim (praqmatik təfəkkür), şair (poetik təfəkkür), peyğəmbər (mistik təfəkkür).
Bəs peyğəmbərdən yuxarıda kim durur? Əlbəttə, Allah! Allah – duyğuların ən alisi, arxetiplərin ən ucası, varlığın, təfəkkürün adı hələ tapılmamış altıncı qatıdır.
İndi də bu arxetiplərə tərs üzdən baxaq: ovçu, çoban, tacir, zahid, dərviş.
Dərvişin başı üstündə yalnız bir varlıq ola bilər – Tanrı! Tanrı bizim düşüncəmizin son instansiyası, inanclı-inancsız cəmi bəşəriyyətin ən uca idealıdır. Onun gerçək dəyəri, dəqiq tərifi hələ də verilməyib…
“Yeni Azərbaycan” qəzeti
Müəllifin başqa yazıları:
Zamanın çağırışını dinləmək zamanı
Hörmüzdün səltənətinə xoş gəldiniz!
