“Yeni Azərbaycan” qəzetinin redaksiyasında Fəxri Uğurlunun moderatorluğu ilə ana dilimizin, dilçiliyimizin problemlərinə həsr olunmuş diskussiya aparılıb. Müzakirəyə AMEA Dilçilik İnstitutunun direktoru professor Nadir Məmmədli, filologiya elmləri doktoru, professor Qulu Məhərrəmli, Dövlət Dil Komissiyası yanında Monitorinq Mərkəzi Analitik Təhlil və Proqramlaşdırama şöbəsinin müdiri, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Şahlar Məmmədov qatılıb. Söhbətin mətnini təqdim edirik.

Fəxri Uğurlu: Sizcə, bu gün dilimizin, dilçiliyimizin başlıca problemi nədir?

Nadir Məmmədli: Kadrları düzgün yerləşdirmək lazımdır. Təsəvvür eləyin ki, adamın ixtisası dil nəzəriyyəsidir, amma özü türk dillərini araşdırır. Hər kəsi öz ixtisasına uyğun, təyinatı üzrə yerləşdirmək lazımdır.

Fəxri Uğurlu: Yazı dilini canlı dilə yaxınlaşdırmaq üçün hansı işlərin görülməsini vacib sayırsınız?

Nadir Məmmədli: Ədəbi dillə danışıq dili bir-birindən fərqlənir, amma ədəbi dilin bazası canlı xalq dili, dialektlərdir. Buna baxmayaraq ədəbi dillə danışıq dilini qarışdırmaq olmaz. Ədəbi dil normalaşmış dildir, onun oturuşmuş qanunları var, bütün dünya xalqlarında belədir. Hər dövrün özünün ədəbi dil norması var.

Qulu Məhərəmli: Dilin problemləri deyəndə biz nəyi, konkret hansı sahəni nəzərdə tuturuq? Dilçiliyin problemlərini, yoxsa göz önündə olan məsələləri, tutalım, mətbuatın, televiziyaların dilini? Bunlar fərqli problemlərdir. Məncə, bu gün əsas diqqət televiziyaların, radioların, şou aparıcılarının, şəhəri bürümüş reklamların, elanların, bildirişlərin dilinə yönəldilməlidir. Bir də, əlbəttə, qəzetlərin dili. Saytların dilindənsə heç danışmağa dəyməz. Saytlar çoxaldıqca sanki dil daşıyıcılarının da sayı artır. Bir sayt sərlövhəsindən tutmuş orfoqrafik səhvlərinə qədər çox zərərli dillə bir material dərc eləyir, başqa saytlar onu kopyalayıb olduğu kimi yerləşdirirlər, beləliklə həmin nöqsanlar ciddi şəkildə tirajlanır. Nəzəri baxımdan yanaşsaq, əlbəttə, Azərbaycan dilinin bazası canlı xalq dili, dialektlər, şivələrdir. Bu gün dil korpusunu yaratmaq lazım gəlsə, biz bunları əhatə eləməliyik. Dillə bağlı iyirmidən çox rəsmi dövlət sənədi var, yüksək səviyyələrdə çox ciddi addımlar atılıb. Ancaq dil qaydalarına nəzarətlə bağlı xeyli problem var. Çoxumuz xarici dillərdə reklamların, adların çoxluğundan gileylənirik, amma çox az adam bilir ki, bunun incəlikləri var. Kommersant istəyir ki, firmasına, məsələn, “Afrodita” adı versin, milli ad qoymaq istəmir. Bizim ictimai şüurumuz o həddə çatmalıdır ki, zahiri effektlərlə yox, mahiyyətlə məşğul olaq.

Nadir Məmmədli: Türkmənistanda belə bir qanun var – istənilən reklamın, afişanın küçəyə vurulması üçün dilçilik institutundan icazə alınmalıdır.

Qulu Məhərrəmli: Uzağa niyə gedək, sizə elə Naxçıvandan misal gətirim. İki il bundan qabaq ora getmişdim, fikir verdim ki, reklamların, elanların dili səliqəlidir. Reklam vermək istəyən Nazirlər Kabinetinə müraciət edir, orada ona standart formada mətn yazıb verirlər. Dilçilik İnstitutunda o zaman monitorinq şöbəsi yaradanda biz bu məsələləri həll eləmişdik. Tutalım, küçə adlarının verilməsiylə məşğul olan idarəylə müqavilə bağlamışdıq. Onlar şöbənin hesabına ayda beş min, on min pul köçürüb sənədlərini göndərirdilər bizə. Əməkdaşlarımız o sənədləri diqqətlə gözdən keçirirdilər. Məsələn, biz deyirdik ki, “Nizami küçəsi” yazmayın, yazın “Nizami Gəncəvi küçəsi”. Yaxud küçə boyunca bir neçə yerə Nizamiylə bağlı bilgi lövhələri vurulsun. İdarənin köçürdüyü pullardan əməkdaşlar maaş, mükafat alırdılar, ona görə də bu işi həvəslə yerinə yetirirdilər. Çox təəssüf ki, həmin ənənəni sonra davam etdirə bilmədik. Bunun da obyektiv səbəbləri var, istəmədilər Dilçilik İnstitutu o istiqamətdə getsin.

Şahlar Göytürk: Qloballaşma dillə bağlı proseslərə də təsirsiz ötüşmür. İyirmi birinci yüzillik terminlər əsridir. Bir azdan abbreviaturlar dövrü gələcək. Bizim kimi gözləmə mövqeyində olan, inkişaf etməkdə olan dillərə bu proseslər çox böyük təsir göstərəcək. Ona görə də həyəcan təbili çalmağın vaxtı yetişib. Bu məsələ məni də çox düşündürür: biz neyləyə bilərik, hansı profilaktik tədbirlər görə bilərik?

Nadir Məmmədli: Ancaq Monitorinq Mərkəzinin tədbir görmək səlahiyyəti yoxdur, yalnız nöqsanları qeydə alır…

Şahlar Göytürk: Bəli, bizim vəzifəmiz bütün nöqsanları vicdanla, şəffaflıqla qeydə alıb lazımi ünvanlara çatdırmaqdır. Bura proqnozlaşdırmanı da əlavə edə bilərik. Üst-üstə götürəndə indiyə qədər on minə yaxın fakt ortaya qoymuşuq. Məni terminlərin dilə axını narahat eləmir, termin gələr də, gedər də. Problem bundadır ki, bizdə yanlış şeylərə düşüncə, qulaq alışqanlığı var. Məsələn, sayta başlıq çıxarırlar: “Rusiyanın itkiləri yeniləndi”. Adını qənaət prinsipi qoymuşuq, amma dil semantik baxımdan deqradasiyaya uğrayır. Bu qəbildən çoxlu nümunə var. Yaxud da: “İlin az sərfiyyatlı avtomobilləri açıqlandı”. Bu necə cümlədir? Məzmunu tuturuq, anlayırıq nə demək istəyir, ancaq belə yazmaq olmaz. Tərcümə ədəbiyyatında, dublyajlarda, reklamlarda çox ciddi problemlər var. Mən bura özümlə iki yüz əlliyə yaxın söz gətirmişəm ki, bunlar bizim orfoqrafiya lüğətinə düşməyib. Statistika çox önəmli məsələdir. İngilis dilinin orfoqrafik lüğətində 400 mindən çox, rus dilində 150-200 min söz var. Bizə gəlincə, mən araşdırmışam ki, son beş il ərzində lüğətimizdən 31 min söz çıxarılıb. Ancaq iyerarxiya belədir ki, bu proses sadədən mürəkkəbə doğru getməlidir, yəni bu illər ərzində dilimizə bir neçə min söz gəlməliydi.

Qulu Məhərrəmli: Biz əgər müasir orfoqrafiya lüğəti hazırlayırıqsa, oradan köhnəlmiş, işlənməyən sözlər çıxarıla bilər, bir şərtlə ki, Azərbaycan dilinin özünün ayrıca korpusu hazırlansın, Oksford lüğəti kimi bir neçə yüz min söz düşsün ora, axtaran istədiyi sözü tapsın. Nadir müəllim bir müddət əvvəl Dilçilik İnstitutunun dilimizin korpusunu hazırladığı barədə məlumat verəndə mən çox sevindim. Amma məncə, indiki səviyyədə təşəbbüs göstərmək azdır. Nadir Məmmədli dili kifayət qədər bilən, dil praktikasıyla bağlı olan adamdır, amma eyni zamanda bu, bir dövlət işidir, bu məsələni Dilçilik İnstitutunun indiki bazasıyla, o cümlədən maliyyə bazasıyla həll eləmək mümkün deyil.

Nadir Məmmədli: Prosesləri qabaqlamayaq, hələ vaxtımız var…

Fəxri Uğurlu: Klassik ədəbiyyatımızda, dialektlərimizdə ümumi istifadədən kənarda qalmış xeyli dəyərli söz var. Birinə arxaizm, birinə ləhcə deməklə bu sözləri ümumişlək dildən çıxdaş eləmişik. Məncə, bu sözlərin bir qismi ədəbi dilə gətirilsə, yazı dilimiz daha da zənginləşər. Məsələn, Süleyman Rəhimovun əsərləri bu baxımdan dəryadır…

Nadir Məmmədli: Bu söhbət ötən əsrin əvvəllərində də olub. Bəkir Çobanzadə yazırdı ki, dili necə zənginləşdirmək olar? Bunun üç yolu var: birincisi, hansısa anlayışı vermək üçün söz tapmırsansa, canlı danışığa, dialektlərə müraciət elə. Orada tapmasan, başqa türkdilli xalqların söz bazasına baş vur. Yox, əgər qohum xalqların dilində də tapmasan, onda Avropa dillərinə müraciət elə.

Fəxri Uğurlu: O prinsip bu gün də qüvvədədirmi?

Nadir Məmmədli: Əlbəttə, biz bu prinsipə bundan sonra da riayət eləyəcəyik. Məsələn, bizim dilimizdə “bazubənd” sözü var, “Koroğlu” dastanında, başqa dastanlarımızda işlənən sözdür. Görürsünüz, burada bir bənd sözü var – nəyinsə qarşısını alan, nəyisə bağladan. Bənd sözüylə bağlı nə qədər sözümüz var! Şlaqbaum yerinə yol bəndi deyə bilmərikmi? Bu minvalla söz yaradıcılığını inkişaf etdirmək olar. Burada bir məsələ var – hansı sözü dialektdən götürmək doğrudur. Yaxud hansı beynəlxalq sözü götürmək olar. Sən hər gələn sözü götürə bilməzsən, bunun bir qanunauyğunluğu var. Bir söz ən azı üç dialektdə işlənməlidir ki, sən onu ümumişlək sözə çevirəsən. Eləcə də əcnəbi dildən sözü o halda ala bilərsən ki, o söz ən azı üç sistemli dildə işlənir. Tutalım bir sözün Türkiyə türkcəsində işlənməyi hələ o demək deyil ki, sən də onu işlətməlisən. Hər dil sözü götürə bilmir, hər dil söz verə bilmir. Bu, dillərin inteqrasiyası, mədəniyyət faktorudur. Məşhur rus dilçilərindən biri deyir ki, əşya dilə söz gətirir. Tutaq ki, yeni bir əşya girdi sənin məişətinə, sən ona nə ad qoyacaqsan? O özüylə birgə adını da gətirir. Sonradan biz ona ad tapırıq.

Fəxri Uğurlu: Bəs bu söz yaradıcılığıyla kim məşğul olmalıdır? Alınma sözlərin təzyiqindən canımızı necə qurtara bilərik?

Qulu Məhərrəmli: Dil canlı orqanizmdir, sözü qəbul eləyəndən sonra onu içində əritməyə çalışır. Gəlmə söz bu dilə oturursa, işlənirsə, olur dilin öz sözü. Olmursa, dil onu vurub atır kənara, necə ki, dəniz artıq şeyləri ləpəylə qırağa çıxarır. Alınma sözlər həmişə olub. Zərdabi nə yazırdı, deyirdi elə ki sərhədlər açıldı, başqa ölkələrə gediş-gəliş başlandı, tacirlər elə bir məhsul alıb gətirirlər ki, ondan sənin ölkəndə yoxdur. Məsələn, bizdə “Ayfon” var, buna nə ad qoya bilərsən?

Nadir Məmmədli: Yaxud da video sözünü götürək, bəyəm bizim ata-babamız video görmüşdü?

Qulu Məhərrəmli: Belə sözlər gələcək də, işlənəcək də. Amma həmkarlamın mövqeyilə mən də razıyam ki, bunların işləkliyini süni şəkildə artırmaq olmaz. Üzeyir bəy bu məsələni çox gözəl qoyub: deyir ki, əgər bir dildə alınma söz də, dilin öz sözü də varsa, hansını işlətməliyik? Cavabı belədir: hansı söz mənanı daha doğru, daha dürüst ifadə eləyirsə, onu da işlətməliyik.

Nadir Məmmədli: Bax, kompüteri idarə eləyənə “siçan” demək gülüş doğurur, ona görə də “mışka” demək ondan doğrudur. Alınma söz dilin normalarına tabe olan, bizə lazım olan sözdür. Əcnəbi sözlə alınma sözü qarışdırırlar, alınma söz dilə ehtiyacdan gələn sözdür.

Fəxri Uğurlu: Türkiyədə, bir çox başqa ölkələrdə dil qurumları fəaliyyət göstərir, bütün bu məsələləri nəzarətdə saxlayır. Bizdə də bu praktikadan yararlanmaq olmazmı?

Nadir Məmmədli: Sabir Rütəmxanlı belə bir qurum yaratmışdı, yanılmıramsa.

Şahlar Göytürk: O, qeyri-hökumət təşkilatı idi.

Fəxri Uğurlu: Bəs dövlət səviyyəsində belə bir qurumun yaradılmasına ehtiyac varmı, sizcə?

Şahlar Göytürk: Bu işi Dilçilik İnstitutu da, Monitorinq Mərkəzi də həyata keçirə bilər. Yeri gəlmişkən deyim ki, Monitorinq Mərkəzi Azərbaycan Respublikasında dövlət dilinin tətbiqinə nəzarət edən, kütləvi informasiya vasitələrində, internet resurslarında, reklam daşıyıcılarında ədəbi dil normalarının qorunmasını təmin eləyən hüquqi şəxsdir. Ona dil polisi də deyirlər. Biz sözləri pasportlaşdırmalıyıq. Bütün sahələr üzrə dilə saysız-hesabsız terminlər, sözlər gəlir. Əgər dükanlara yaxınlaşıb onların əmtəə məhsullarının adlarına baxsaq, dəhşətə gələrik. Orada Azərbaycan dilindən əsər-əlamət yoxdur.

Nadir Məmmədli: Bunlar bir atımlıq barıtdır, gəlir, gedir. Burada ekzotikanın da böyük rolu var. Əfqanıstan müharibəsini xatırlayaq. Rus dilində “vraq”, “protivnik” kəlmələri olsa da, onlar əfqan mücahidlərini “duşman”, “mocaxed” adlandırırdılar.

Şahlar Göytürk: Varvarizmlərdir, ekzotik sözlərdir, bunlar dilçilikdə ayrıca sahələrdir. Bunları biz alınmalardan fərqləndiririk.

Nadir Məmmədli: Şahlar müəllim, başqası desə də, siz bunu deməyin – alınma söz dilə lazım olan sözdür. O dediyiniz əcnəbi sözlərdir.

Fəxri Uğurlu: Min ildir ərəb sözləri lüğətimizi zəbt eləyib. Bəs bununla necə mübarizə aparaq?

Nadir Məmmədli: Biz onların alınma olduğunu artıq çoxdan hiss eləmirik, o sözləri biz özümüzünküləşdirmişik.

Fəxri Uğurlu: Olmazmı “təyyarə” sözüylə paralel, məsələn, “uçaq” da işlədək?

Nadir Məmmədli: Dünənə qədər “vertolyot” deyirdik, indi “helikopter” deyirik.

Fəxri Uğurlu: Vaxtilə Anar “dikuçar” variantını təklif eləmişdi.

Nadir Məmmədli: Turnir cədvəlinin lap aşağısında yer alan komandaya “autsayder” deyirik. Yaxud Milli Məclisin sədrinə “spiker” deyilir. Bunlar beynəlxalq aləmdə tanınan sözlərdir, onların gəlişi bizə ziyan vurmur, əksinə, dillərin inteqrasiya olunduğunu göstərir.

Qulu Məhərrəmli: İstərdim söz yaradıcılığı məsələsinə qayıdaq. İndi alınma, əcnəbi dediyimiz sözlərin alternativini yaratmaq gülünc görünə bilər. Çünki filan əşyanı, ya predmeti ifadə eləyən o sözlər artıq şüurumuzda oturuşub, iz qoyub.

Fəxri Uğurlu: Dərd burasındadır ki, “təyyarə” yazsaq da, dildə “samolyot” deyirik. Amma “uçaq” deməyə razılaşmırıq.

Qulu Məhərrəmli: Bunları bir sıra hallarda paralel işlədirik, məsələn “vəziyyət”lə yanaşı “durum” da deyirik. Dil özünəməxsus şəkildə nehrə kimi çalxanıb bu sözləri öz yerinə oturdur. “Siyasi durum” deyə bilmirik, çünki “vəziyyət” daha yaxşıdır, ancaq “hava durumu” deyəndə gör söz necə rahat oturur yerinə. Burada təbii ki, ahəng qanununun da rolu var.

Fəxri Uğurlu: Yeri gəlmişkən, “siyasi elmlər doktoru” ifadəsi düzgündür?

Şahlar Göytürk: Yanlışdır. Mənə elə gəlir rus dilindən kalkadır.

Qulu Məhərrəmli: Mən indi siyasi terminlər lüğəti hazırlayıram. Siyasi elmlər, siyasi həyat deyəndə bura nəyi aid eləyirik? Politologiya, diplomatiya, müəyyən mənada hüquq, fəlsəfə – bunlar hamısı siyasətin içərisindədir.

Fəxri Uğurlu: Siyasətşünaslıq elmləri doktoru desək olmaz?

Qulu Məhərrəmli: Olmaz, çünki siyasətşünaslıq konkretdir, birbaşa politologiyadır, siyasət haqqında elm deməkdir. Amma siyasi elmlər deyəndə bura çox sahələr girə bilir. Qayıdaq bayaqkı söhbətə: alınma sözlərin qarşılığını yaratmaq çox ciddi yaradıcı prosesdir, bir institutun, bir mərkəzin öhdəsindən gələ biləcəyi iş deyil, bu məsələdə ölkənin bütün intellektual potensialından istifadə olunmalıdır.

Nadir Məmmədli: Publisistika bu məsələdə başqa sahələri üstələyib. Ola bilər sən yaradıcılıq prosesində elə bir maraqlı söz taparsan, yayılar, yaddaşlarda qalar. Ancaq bilərəkdən oturub söz quraşdıranda bu alınmır.

Fəxri Uğurlu: Gəlin Türkiyə nümunəsini xatırlayaq. Osmanlı imperiyası tarixə qovuşandan, cümhuriyyət qurulandan sonra bütün sahələrdə, o cümlədən dil, dilçilik sahəsində islahatlara başlandı. Biz də bir imperiyanın şinelindən çıxmışıq, otuz ildir müstəqilik, ancaq bu tarixi proses dilimizdə öz əksini, demək olar, tapmayıb…

Şahlar Göytürk: Əvvəla, mən bayaqkı sualınıza qayıdıb demək istəyirəm ki, bir çox ifadələr dilimizə sovet dövründə kalka yoluyla gəlib. Siyasi elm olmaz, siyasət elmi olar, iqtisadi elm olmaz, iqtisadiyyat elmi olar, elmi şura olmaz, alimlər şurası olar, Milli Məclis olmaz, Millət Məclisi olar. Bu gün Türkiyə universitetlərində osmanlı dili ayrıca tədris olunur. Anadolu türkcəsi Türkiyə türkləri üçün də, bizim üçün də ortaq dildir. Bizim ədəbi dilimiz şərqi Anadoluda formalaşıb, “Dastani-Əhməd Hərami”, “Vərqa və Gülşa”, “Mehr və Müştəri” kimi bir çox klassik əsərimiz həmin bölgədə yaranıb. Türkiyə türkcəsindən gələn, ancaq özümüzdə kökü olan öztürkcə kəlmələr alınma sayılmır, hərçənd bu gün bizdə ona qarşı da bir qıcıq var. Məsələn “dartışmaq” sözünü götürək, izahlı lüğətdə bunun hərfi mənada izahı verilib, ancaq eyni zamanda bu sözün məcazi mənası da var ki, türk dilində geniş işlənir. Bəzən sosial şəbəkədə belə məsələləri qəsdən müzakirəyə çıxarıram, baxıram ki, müzakirəyə qoşulanların doxsan doqquz faizi bu sözü elə “mübahisə etmək” anlamında başa düşür, artıq o semantika oturub dilə.

Nadir Məmmədli: Siz axı alınma söz işlətməkdən niyə qorxursunuz? Burada iki məsələ var: birincisi odur ki, bizim cəmiyyətimizdə nə o əşya var, nə o anlayış var, nəsə bizim təfəkkürümüzə, dilimizə yeni gəlir, bunu biz götürməyə məcburuq. Məsələn, ötən əsrin doxsanıncı illərində “brek” rəqsi gənclər arasında çox populyar idi. Xaricdən gəlmiş bu rəqs növünə biz nə ad verə bilərdik? Bir də var ki, alınma sözün dildə qarşılığı ola-ola onu dövriyyəyə buraxasan. Məsələn, klassik ədəbiyyatımızda, o cümlədən Üzeyir bəyin “O olmasın, bu olsun” komediyasında işlənən “dəllal” sözünün yerinə indi broker işlədilir.

Qulu Məhərrəmli: Bəziləri belə düşünür ki, dəllal sözünün mənfi çaları çoxdur, broker mədəni səslənir.

Şahlar Göytürk: Nadir müəllim, mən alınma sözlərin işlənməsinə mühafizəkar yanaşmıram. Zərdabinin məşhur sözüdür ki, dil terminlərin hesabına inkişaf edir, yəni dünyayla ayaqlaşmaq istəyiriksə, alınma sözlər dilə gəlməlidir. Amma baxıram televiziyaya, aparıcı təməl biliklərə “meynstrim”, ana dili əvəzinə “neytiv lənqvic”, təsəvvür etmək yerinə “iməcin” deyir…

Qulu Məhərrəmli: Səviyyə əvəzinə bəziləri “level” işlədir.

Nadir Məmmədli: Onlar dildə qalmayacaq.

Şahlar Göytürk: Sovet dövründə bəzi alimlər, ziyalılar savadlı görünmək üçün terminlərdən necə istifadə eləyirdilərsə, indiki nəsil də ingilis sözlərindən eyni məqsədlə yararlanır. Daha qızardılmış ət parçasına langet yox, “steyk”, qızardılmış kartofa “fri kartof” deyirlər.

Qulu Məhərrəmli: Bu gün dildə ən ciddi problemlərdən biri orfoqrafik xaosun yaranmasıdır. Dil daşıyıcısıyla sözün arasında çox böyük uçurum yaranıb. Mən yaşda adam yazanda hər ehtimala qarşı yenə lüğətə baxıram, çünki gəlmə sözlərə o qədər hücumlar olub, o qədər mənasız təkliflər olub ki, onu dəyişək, bunu dəyişək, filan sözü mənbə dildəki kimi yazaq… Dildə bu qədər eksperiment aparmaq olmaz. Təklif verəndə düşünməlisən ki, bu, xalqın yüz illərdən bəri işlətdiyi sözdür, bu qaydaları bizdən əvvəl qoyublar, onları gülünc, qondarma qaydalarla əvəzləmək olmaz. Bəli, dil mühafizəkarlıq sevir. İngilis, ya fransız orfoqrafiyası əsrlər boyunca nə qədər dəyişdirilib? Bizdə gündə bir təklif verilir, gündə bir qayda qoyulur. O təklifi kimsə özü üçün səsləndirə bilər, amma akademik elmi-tədqiqat müəssisəsi buna çox ciddi yanaşmalıdır. İndi də orfoepiya ilə bağlı təkliflər irəli sürülüb. Mən Monitorinq Mərkəzinin açdığı müzakirədə də dedim, o qayda ki, artıq insanların beyninə hopub, təfəkküründə oturuşub, biz onu dəyişdirməli deyilik. Yeni gələn sözlərə, bəli, təzə qaydalar tətbiq eləyə bilərik, çünki artıq bu sözləri rus dili vasitəsilə deyil, birbaşa alırıq. Amma bu yeni qaydaların geriyə tətbiqi, dildə çoxdan özünə yer eləmiş sözlərə təsiri olmamalıdır.

Fəxri Uğurlu: Yeri gəlmişkən, həmin oturuşmuş sözlərdən biri – dilimizdə çoxdan işlənən “acınacaqlı” sözü var, özü də tərtəmiz türk sözüdür. Ancaq bu söz nədənsə mənə qondarma görünür. “Ağlamalı” varsa, “gülməli” varsa, acımalı niyə olmasın?

Şahlar Göytürk: Biz o şəkildə yanaşsaq məsələyə…

Qulu Məhərrəmli: …Onda gərək çox sözü dəyişdirək.

Nadir Məmmədli: Narahat sözündən “narahatçılıq” kimi süni söz düzəldiblər. Halbuki “-çı” şəkilçisi peşə, sənət bildirən şəkilçidir, onu hər sözə calamaq olmaz.

Fəxri Uğurlu: Tikinti obyektlərini əhatələyən hasarların üstünə də belə yazırlar: “Müvəqqəti narahatçılığa görə üzr istəyirik”.

Şahlar Göytürk: Mən də bu deyilənlərlə razıyam, ancaq Mirzə Cəlildən üzübəri ədəbi-publisistik əsərlərdə bu cür sözlər işlənib, məsələn, ədibin “Nigarançılıq” hekayəsini yada sala bilərik. Görünür peşə-sənətlə bağlı olan “çılıq” şəkilçisinin bir məcazi mənası da var.

Qulu Məhərəmli: Muxtar Hüseynzadə bunun həm də keyfiyyət bildirən şəkilçi olduğunu deyir.

Nadir Məmmədli: “-çı” şəkilçisini çıxaranda məzmun dəyişir?

Qulu Məhərrəmli: Dəyişmir.

Nadir Məmmədli: Demək, onu çıxarmaq lazımdır. Baxın, biz əczaxana deyə bilərik, ancaq nə deyirik – aptek. Latın dilində sözün kökü nədir – apteka. Bizdə də Əliheydər müəllimin vaxtından belə bir morfoloji qayda var: alınma sözün sonundakı hərfi, ya şəkilçini atanda məna dəyişmirsə, demək, həmin hissəcik atılmalıdır.

Şahlar Göytürk: “İqtidaryönlü” sözüylə “iqtidaryönümlü” arasında hansı məna fərqi var? Təbii ki, ikinci söz qondarmadır.

Nadir Məmmədli: Variantlar dilin normasına təsir göstərmir.

Fəxri Uğurlu: “Saxlanıldı”, “yoxlanıldı”, “bağlanıldı” kimi sözlərə mətbuatda hər gün rast gəlirik. Bu cür sözlərdə ikiqat məchulluğa nə ehtiyac var? “Filankəs polis tərəfindən saxlandı” deyəndə məna dəyişirmi?

Şahlar Göytürk: Onların hamısının dilçilikdə izahı var. Səs də, söz də təsadüfi deyil.

Fəxri Uğurlu: İnanın ki, bu sözləri tələffüz eləyəndə adamın dili burxulur. “Saxlandı” deyiriksə, aydındır ki, bunu saxlayan var. Arxasına bir “ıl” şəkilçisi də qoşmaq sözün semantik yükünü artırırmı məgər? Mən bir dəfə metroda məlhəm reklamı görmüşdüm, şəklin altından yazmışdılar ki: “Dəridə görünülmür”. Heç cür anlaya bilmirəm bu dildönməz sözlərə aludəlik haradan gəlir, adamlar niyə sadəni qoyub mürəkkəbə qaçırlar?

Şahlar Göytürk: Dil qənaət prinsipinə əsaslanır.

Fəxri Uğurlu: Məncə, dili sadə xalqdan öyrənmək lazımdır.

Şahlar Göytürk: Mən də o fikirlə razıyam ki, biz xalq dilindən uzaqlaşmışıq. Özü də bu proses sovet dönəmindən başlanıb.

Fəxri Uğurlu: Laçının kəndlərində belə bir söz işlənir: çəmirgə. Azacıq çiskinli seyrək duman deməkdir. Gördüyünüz kimi, bir sözün mənasını izah eləmək üçün dörd sözü yardıma çağırdım. Belə sözləri ədəbi dilə gətirmək lazımdır, ya yox? Yazılarımın birində misal çəkmişdim, “bulğanmaq” sözü var, camaat həkimin xəstələri yoluxmasına, palataları dolaşmasına “obxod eləmək” deyir.

Qulu Məhərrəmli: Yaxşı dinamik sözdür, ilğım yaradır həm də.

Fəxri Uğurlu: “Silinsimək” sözü var, Süleyman Rəhimovun, Sabir Əhmədlinin dilində işlənib, sürtülmək, bərkimək, daşlaşmaq deməkdir. Filankəsin üzü “podoşlaşıb” deyir adamlar, halbuki bu söz elə o mənanı ifadə eləmək üçün yaranıb. “Töyəcimək” sözü var, səndirləməyə yaxın məna verir. Mövlud Süleymanlı doxsanıncı illərdə əl boyda bir sözlük dərc elətmişdi, həmin lüğətdə bu sözün də izahını vermişdi.

Nadir Məmmədli: Bayaq da dedim, əgər bir söz üç ayrı dialektdə işlənirsə… Məsələn, Bakı dialektində çay daşı mənası verən “qəmbər” sözü var, əvvəlki lüğətlərdə yox idi. Ancaq zaman keçdikcə xalq o sözü anladı, qəbul elədi, ondan sonra lüğətə də salındı. Yaxud Qarabağ bölgəsində hündürlük mənasında işlənən “qəlbi” sözü, bilmirəm lüğətdə var, ya yox, ancaq yavaş-yavaş ümumişlək sözə çevrilir. Bunlar hamısı dialektlərdən gəlir.

Fəxri Uğurlu: Vaxtilə ədəbi dilimizdə işlənmiş “ölət” (epidemiya), “bandaq” (bir neçə salxımdan ibarət budaq) kimi sözlər var, məncə, onlara da yeni nəfəs verilməlidir.

Nadir Məmmədli: Söz necə tanınır – məşhur insanların dilindən səslənməklə, qələm adamlarının yazılarında işlənməklə. “O olmasın, bu olsun” filminə hamımız baxmışıq, “adaxlı”, “adaxlanmaq” sözü o filmdə bir neçə dəfə səslənir. Sonradan “nişanlanmaq” sözü bununla paralel işlənməyə başladı, zamanla “adaxlanmaq” ikinci plana keçdi (Bakı dialektində bu gün də qalır), “nişanlanmaq” ümumişlək sözə çevrildi. Halbuki “adaxlanmaq” qədim türk sözüdür, toy ərəfəsində gənclərin ayaqlarının bağlanması ritualı ilə əlaqəlidir. Bunun məntiqi davamı kimi toydan sonra ayaqaçdı mərasimi keçirilir.

Şahlar Göytürk: Sözünüzə qüvvət bir misal da mən gətirim. “Bəlgə” sözünün dialektlərdə yeddi-səkkiz mənası var: əsgər formasının qolundakı sarğı, sübut, tutalğa, əkin yeri… Bunlarla yanaşı, bəzi bölgələrdə oğlan evindən qız evinə göndərilən nişan payına da bəlgə deyilir.

Qulu Məhərrəmli: Məncə, bu suallar dildə gedən kasıblaşma prosesindən qaynaqlanır. Bu proses də öz növbəsində təfəkkürdən qaynaqlanır. Baxırsan aparıcıdır, jurnalistdir, lap redaktordur – bunun mütaliəsi nə yerdədir, bunun təfəkkürünü hansı mənbələr qidalandırır? Doğrudanmı bədii ədəbiyyatdan, ya başqa qaynaqlardan xəbərdardır? İndi publisistika mozaika daşı kimi çox səpələnib, aktivdir. Dilçilik İnstitutunda bir neçə il əvvəl mətbuatda işlənən frazeologiyalarla bağlı tədqiqat aparılmışdı. Onu gözdən keçirəndə görürsən ki, mətbuat dilinin ötən əsrin doxsanıncı illərindəki zənginliyi hara, indiki kasadlığı hara!

Fəxri Uğurlu: Aradan otuz il keçib, məntiqlə bu müddətdə mətbuatımızın dili, yazı dilimiz çox irəli getməliydi.

Qulu Məhərrəmli: Səbəb budur ki, o vaxt mətbuata gələnlər beyni, zəkası iti insanlar idi, mütaliəli, peşəkar jurnalistlər idi. İndiki jurnalistə müsahibə verirsən, sənin dediklərini anlamadığına görə özü başa düşdüyü kimi yazır, sənin dilin onun yazısında çox kasıb görünür. Bəli, dilin qaynağı ilk növbədə canlı xalq dili, bədii ədəbiyyatdır. Bizim kamera qarşısında çox gözəl danışa bilən mütəxəssislərimiz, yüksək nitq mədəniyyəti olan alimlərimiz var. Onlar qalıb bir qıraqda, danışığından heç nə başa düşülməyən adamlar ekranı, efiri zəbt eləyiblər. Doğrudanmı Azərbaycan dili bu dilin gözəlliklərindən xəbərsiz olanların ümidinə qalıb, doğrudanmı dilimizi təmsil eləmək ixtiyarı belələrinə verilib? Ona görə də mən hesab edirəm ki, bu cür müzakirələrin aparılması yaxşıdır, vacibdir, ancaq bunun miqyası genişləndirilməlidir. Televiziyalarda Azərbaycan diliylə bağlı maarifləndirici verilişlər nümayiş etdirilməlidir. Mənim fikrimcə, məsələn, Monitorinq Mərkəzinin dövlət televiziya kanallarından birində öz verilişi olmalıdır, necə ki, Türk Dil Qurumuna TRT-də ayda bir dəfə veriliş ayrılır. Xüsusi nitq mədəniyyəti verilişi olmalıdır, yəni necə gözəl danışaq, necə doğru danışaq. Vaxtilə rəhmətlik Məmməd Aslanın “Xəzər” televiziyasında sözlərin işlənmə yeri, qaydasıyla bağlı on dəqiqəlik bir verilişi gedirdi, bu ənənəni davam etdirmək lazımdır. Məsələn, şah sözünü hər şeyə şamil eləmək olarmı? “Şah tut” deyə bilirik, indi başlayıblar “şah ət” yazmağa. Dil çox həssasdır, ona belə yanaşmaq olmaz.

Şahlar Göytürk: Nə qədər desək də, fakt faktlığında qalır – bu gün ingilis dilindən, Türkiyə türkcəsindən dilimizə bəzən təbii, bəzən süni yolla çoxlu söz gəlir. Uşaqlar cizgi filmlərinin, böyüklər serialların təsiri altına düşürlər. Bu prosesin qarşısını almaq üçün iri miqyaslı işlər görülməlidir. Biz də uşaqlarımızın maraqla izləyəcəyi cizgi filmləri yaratmalıyıq, onlara körpəlikdən dilimizin gözəlliklərini aşılamalıyıq.

Qulu Məhərrəmli: Radioların bu işdə rolunu artırmaq olar, çünki yüz minlərlə insan günün bir hissəsini maşında keçirir, radio dinləyir. Radio dalğalarında gözəl qiraət verilişləri açmaq olar. Bunların ənənəsi var, onu unutmaq olmaz.

Şahlar Göytürk: Sözünüzə qüvvət, bizim Monitorinq Mərkəzinin “Qiraət dəqiqələri” adlı radio verilişi var. Audio kitablar buraxırıq, müxtəlif müsabiqələr keçiririk. Çalışırıq ki, bu işləri fəaliyyət istiqaməti bizə uyğun gələn qeyri-hökumət təşkilatlarıyla, tanınmış dilçi alimlərlə məsləhətləşmələr əsasında aparaq.

Nadir Məmmədli: Bir məsələni də vurğulamaq istərdim. Dilə ən çox ziyan vuran qruplardan biri də bizim din adamları, mollalardır. Yaxınlarda Dini İşlər üzrə Dövlət Komitəsinin nümayəndələrini bu istiqamətdə müzakirə aparmaq üçün Dilçilik İnstitutuna dəvət eləmişdik. Niyə hamı “camaat” deyir, dindarlar “cəmaət” deyirlər? Lüğətdə “Allah taala” yazıldığı halda niyə siz “Allah təala” deyirsiniz? Peyğəmbərimizin adı bizim orfoqrafik qaydalara görə “Məhəmməd” şəklində yazılır, bunlar gah “Muhamməd”, gah “Mühəmməd” deyirlər. Dilçilik İnstitutuna az qala hər həftə bir şikayət məktubu gəlir ki, oğlumun adını Muhamməd qoymaq istəyirəm, icazə vermirlər. Mən də belələrinə izah eləyirəm ki, ahəng qanununa görə bu ad dilimizdə “Məhəmməd” kimi yazılmalıdır. Elə deyilsə, onda zəhmət çəkib saat sözünü də “saət” kimi tələffüz eləyin.

Şahlar Göytürk: Nadir müəllimin burada olmağından istifadə eləyib türk dilindəki adların transliterasiyası məsələsinə də diqqət çəkmək istəyirəm. Məsələn, İbrahim Kalının soyadını biz olduğu kimi, yoxsa “Qalın” şəklində yazmalıyıq?

Fəxri Uğurlu: Bu, çox qəliz məsələdir.

Şahlar Göytürk: Çox. Aziz Nesin, yoxsa Əziz Nesin?

Fəxri Uğurlu: Azizi “Əziz” eləyə bilirsən, ancaq Nesini “Nəsən” eləmək olmur. Kalını “Qalın” kimi yaza bilərsən, di gəl, Pamuku “Pambıq”a çevirmək olmur.

Şahlar Göytürk: Türk dilləriylə bağlı transliterasiya məsələsinə fərqli yanaşılmalıdır. Mən bunu öz təcrübəmə əsaslanıb deyirəm. Məsələn, “qalın” sözü bizim dilimizdə mənfi assosiasiya doğuran sifətdir, amma türk dilində “kalın” kəlməsi isimdir, “Kitabi-Dədə Qorqud”da da bu sözə rast gəlinir, mənası da hədiyyə deməkdir. Biz burada “k” səsini “q” ilə əvəzləməklə mənanı tamamilə təhrif eləmiş oluruq.

Nadir Məmmədli: Türkoloq professor Əsgər Rəsulovun “Tərcümə nəzəriyyəsi müstəvisində Türkiyə türkcəsi və Azərbaycan dili” kitabında bu məsələlərə aydınlıq gətirilib.

Qulu Məhərrəmli: Mən də o fikirdəyəm ki, türklər necə deyirsə, biz də elə yazmalıyıq.

Fəxri Uğurlu: Söhbətimizin sonunda bir məsələyə də münasibətinizi öyrənmək istərdim. Yeri gəlmişkən, professor Nadir Məmmədli mənim yazımdakı bu mövqeni etirazla qarşıladı, söylədi ki, qrammatikanın qanunları, ələlxüsus morfologiya dəyişdirilə bilməz. Axı biz nə vaxta qədər “gəlmişdir”, “getmişdir” yazacağıq? Türkiyəli bunu şifahi nitqində işlədir, ancaq Azərbaycan xalqı çoxdandır belə danışmır. Yaxud da “-dır”, “-dir” xəbər şəkilçisini götürək, bizim ədəbiyyatımız, poeziyamız əlli ildir bu şəkilçidən qaçır, xalqımız yüz illərdir bu şəkilçinin sonundakı “r” səsini tələffüz eləmir.

Qulu Məhərrəmli: Bu məsələni vaxtilə Ağamusa Axundov çox aydın, həm də elmi cəhətdən düzgün şəkildə izah eləyib. “-ıb”, “ib” şəkilçisi xəlqi formadır, biz bunu danışıqda rahat şəkildə işlədirik, hətta xəbər dilində də belə deyilməsi normaldır. Amma yazı dilinin öz qaydaları var. Şifahi dil yazı dilinə təsir göstərib onu dəyişdirə bilir, yəni mümkün olduğu qədər biz “-ıb”, “-ib”lə yazmalıyıq. Ancaq rəsmi üslub da var, üsluba görə dediyiniz şəkilçiləri saxlamaq da olar, dəyişdirmək də. Hər şey bir qaydaya əsaslanmalıdır.

Şahlar Göytürk: Nadir müəllimlə razıyam ki, morfologiya dilin bel sütunudur, ona toxunmaq olmaz. Orfoepik normalarda qeyd olunub ki, “-dır” yazılır, “-dı” deyilir.

Fəxri Uğurlu: Ona qalsa, həmin şəkilçi bir zamanlar “-dırır”, “-dürür” şəklində olub, uyğur “Oğuznamə”sində, klassik şairlərimizin, o cümlədən Xətainin, Həbibinin, Füzulinin əsərlərində buna rast gəlinir.

Şahlar Göytürk: Sizin məntiqinizlə yanaşsaq, xəbər şəkilçisi dönüb keçmiş zaman şəkilçisi olacaq.

Fəxri Uğurlu: Amma keçmiş zamanı da xalq başqa cür ifadə eləyir. Hərçənd şifahi nitq bölgələr üzrə xeyli fərqlənir.

Şahlar Göytürk: Bu məsələlərlə mən uzun illər məşğul olmuşam. Bizdə ayrı-ayrı regionlara xas danışıq dilinin, intonasiyanın fərqli olmasının bir səbəbi də budur ki, bəzi bölgələrdə oğuz elementləri, bəzi bölgələrdə isə qıpçaq elementləri daha güclüdür.

“Yeni Azərbaycan”, 20, 21, 22 aprel 2022-ci il