Allahı və idealları olmayan yazıçı haqqında qısa mühazirə
Mətləb Ağa
Dövrümüzün məşhür ingilis fiziki Stiven Houkinq “Zamanın daha qısa tarixi” adlı kitabında yazır ki, keçmişdə insanlar Yerin nəhəng tısbağa üstündə qərarlaşması barədə qəti dünyagörüşə malikdilər, zaman və kainat haqqındakı çoxsaylı sualların bəzilərinin hazırkı cavabları da, ola bilsin ki, haçansa, indi bizə planetimizin tısbağa belində dayanması fikrinin göründüyü qədər olduqca sərsəm görünsün…
Hər kəsin və hər dövrün öz həqiqəti (həqiqətləri) var.
Noam Çomski 1992-ci ildəki bir müsahibəsində deyirdi:
“…Amerikanın kəşfi ifadəsi doğru deyil; çünki Amerika onsuz da üzərində minlərcə il öncə yerləşənlər tərəfindən kəşf edilmişdi. 500 il əvvəl (1492-ci il, Kolumbun səyahəti nəzərdə tutulur) baş verənlər Amerikanın yad bir mədəniyyət tərəfindən işğalıdır… bir insan bir yeri ancaq orada kimsə yaşamırsa kəşf edə bilər. Əgər Meksikaya gedirəmsə, hər halda, “Meksikanın kəşfi” adlı bir məqalə yazmalı deyiləm…”
Mövzumuza gələk.
Çarlz Bukovskini həm də Henri Çınaski ad-familiyasıyla tanıyırıq.
Məşhur “Qadınlar” romanında yazıçı ömrünün yetkin çağlarında həyatındakı qadınlarla məcaralarından danışır və adama (oxucuya) elə gəlir ki, bu əhvalatları nəql edərkən oxucunun onun haqqında nə düşünməsi Bukovskiyə qətiyyən maraqlı deyil.
Yoxsa saysız vulqar ifadələrin kitabın səhifələrindən üstümüzə sel kimi tökülməsi, əyyaşlıq, arvadbazlıq səhnələrinin davamlı bolluğu ayrı cür düşünməyə əsas vermir.
Bukovski kitabında öz doğrularını təsvir edir və hesab edirəm ki, oxucunun (insanların) özü barəsində nə fikirləşməsi yazıçının heç vecinə də deyil. Ayrı səbəb də ola bilər, əlbəttə, yazıçı bizi qəsdən bilərəkdən qıcıqlandırıb kitaba cəlb edir, özünü söymək bahasına da olsa oxucunun diqqət mərkəzinə can atır.
Çünki hər halda, bir çox başqa yazıçılar belə yazmır, bəlkə özləri sahib olmasalar da belə, yüksək mənəvi keyfiyyətləri tərənnüm edirlər.
Çarlz Bukovskisə tamam fərqlidir, yəni oxucu üçün Maqsud İbrahimbəyovun “Ondan yaxşı qardaş yox idi” əsərindəki Cəlil müəllim olmağa çalışmır, öz həqiqətlərini bizə sırımır:
(“Başqa yazıçılara nə lazım olduğunu bilmirdim; bu heç mənim vecimə də deyildi, onsuz da onların yazdıqlarını oxuya bilmirdim. Mən öz vərdişlərimin, öz zehniyyətimin əsiri idim. Səfeh olmaq elə də pis şey deyil, əgər nadanlıq tamamilə sənə məxsusdursa”).
Bukovskinin öz mütləq həqiqətləri yoxdur və digərləritək bunlardan israrla danışmır, ən azından “Qadınlar” romanında, onun öz doğruları, öz həyatı var və o, məhz bu həyatı canlandırır, kitabda vərəqdən-vərəqə əyyaşlıq, pozğunluq təsvirlərini durmadan artırsa da, o, məhz belə yazıb bundan ləzzət alır, cəsarətlə “mən beləyəm” deməkdən çəkinmir, barəsində “əxlaq qarovulçularının” nə qışqıracaqlarınısa, görünür ki, heç vecinə də almır.
Fikrimcə, Bukovski oxucularıyla da bir növ ironiyayla davranır, oxucuların arasında saysız-hesabsız Cəlil müəllimlərin olması ona uzun illərin həyat təcrübəsindən yəqin ki, çoxdan agahdır, ətrafının tənəsinin qorxusundan yalançı əxlaq qılafına bürünmüş potensial şərəfsizləri hər addımda tapa biləcəyi barədə Çinaski yaxşı məlumatlıdır.
Yazıçı öz həyatını mühakimə etmir, davranışlarının pis olduğu düşüncəsini özünə yaxın buraxmır, ancaq etdiklərinin mütləqliliyini, başqalarının da məhz belə etməli olduğunu oxucunun “gözünə soxmur”, Mixail Bulqakov kimi, “arxamca, oxucu, yalnız mənim arxamca” deyib, bizi israrla öz həqiqətinin ardınca çağırıb doğrunun yalnız öz dediklərində olduğunu dayanmadan təkid etmir.
Bulqakov oxucusunu “həqiqi, möhkəm, əbədi məhəbbətin” varlığına inandırmağa çalışırsa, Bukovski öz “arvadbaz” ampulasıyla “həqiqi məhəbbət” terminologiyasını lağlağıya çevirir.
Müxtəlif vaxtlarda; “Həqiqətən, veriləcək sevgim var, amma buna layiq olan heç kimim yoxdur” və ya “təbii ki, bir insanı sevə bilərsiniz, əgər onu kifayət qədər tanımırsınızsa” yazmış Bukovski bizdə Bulqakovun sevgi dünyasına şübhə yaradır.
Lakin dediyim kimi, Bukovski “Qadınlar”da heç nəyi bizə mütləq kimi sırımır, heç nədə israr etmir, bizi nəyəsə inandırmağa can atmır, sadəcə, danışdıqlarının Çinaskyə görə belə olduğunu deyir, lağlağı təhkiyəsiylə bizim bütləşmiş mütləq həqiqətlərimizə gülür:
(“Mənim Allahım, siyasətim, ideyalarım və ideallarım yox idi”).
Gəlin baxaq, Çarlz Bukovskinin “Qadınlar”dakı Henri Çinaskisindən, nümunəvi yazıçı deyə biləcəyimiz, müqəddəslik arzulayan Yasunari Kavabatanın “Qarlı diyar” povestindəki Simamura çoxmu fərqlənir?
Həm fərqlənmir, həm də… çox fərqlənir.
Henri Çinaski necə istəyirsə, elə yaşayır, nəyi həqiqət sayırsa, onun arxasınca gedir, özgələrinin rəyini nəzərə almır, çünki fikrincə, o, başqalarını yaxşı tanıyır, onların bu cür düşünüb ayrı cür göründüklərini bilir, baxmayaraq ki, Simamura da özünü insan sərrafı sayır, hər şeyi, bütün addımlarını ölçüb-biçir, bu ölçüb-biçmələrin onu bir gün öz mütləq həqiqətinə yetişdirəcəyinə, nə vaxtsa ürəyi istəyən kimi yaşayacağına inanır və sonda bu ümidlər heçə çıxıb gedir.
Yeri gəlmişkən, həyatın istehzasına baxın ki, “kim həyatını intiharla bitirirsə, müqəddəslikdən uzaqdır” söyləmiş Kavabata 72 yaşında özünü öldürür və deməli, ömrü boyu uğrunda mücadilə etdiyi müqəddəsliyin də “açarını” itirmiş olur…
Simamura hansısa mütləq həqiqətlərə inanır və onu Çınaski olmağa qoymayan da elə bu yalançı doğrularıdır. Simamuranun həyatı Cəlil müəllimin güzaranının eynidir, yalançı, inanmaq istədiyi mütləq həqiqətlərə hesablanıb, Simamura özü də ürəyinin dərinliyində anlayır ki, hər şey ayrı cür ola bilərdi və rahat nəfəs almaq istəyirsə, öz bütləriylə üzülüşüb axır ki, ürəyinin səsinə qulaq asmalıdır.
Simamuranın şəxsi və iş həyatı baş aldatmalardan ibarətdir, evdə arvadı, qarlı diyardakı geyşa Komakoyla münasibətləri yalanlardan yoğrulub, digər tərəfdən Yokoya da xoş hisslər bəsləyir, lakin dilinə gətirə bilmir.
Çinaskisə öz istəklərini hər şeydən uca tutur, Simamuranın yerində olsaydı, o, çoxdan öz arvadından ayrılıb arzuladığı qədər Komakoyla əylənər, sonrasa Yoko üzündən onunla da üzülüşərdi…
Bukovski elə məhz bu tərəfdən maraqlıdır. Onu biryolluq pozğun və əyyaş damğasıyla rədd eləmək, lənətləmək, oxumamaq məsələnin çox bəsit həllidir…
Çünki axı, hər şey göründüyü qədər sadə deyil…
O, özünəməxsusluğuyla, “mən beləyəm” deyib gözümüzün içinə dik baxmaqdan çəkinmir.
Bu lap İsa peyğəmbərin “kimin günahı yoxdursa qoy o, birinci daş atsın“ müdrikliyinə bənzəyir, Bukovski “mən qumarbaz, arvadbaz və əyyaşam, bütün bunları yazmaqdan çəkinmirəm və utanmıram” deyir, “sizin də belə bir cəsarətiniz varmı, düşüncələrinizi, gizli işlərinizi etiraf etməyə cəsarətiniz çatarmı, bunu edə bilərsinizmi?” deyə soruşur.
Amma bəlkə də Bukovski yazı üslubunda bir az şitini çıxarır, ancaq eybi yox, neylədiyini yəqin ki, özü yaxşı bilir…
Başqa sözlə, Bukovskinin həqiqəti özünəməxsusdur, amma o, ədalətsiz deyil, budur, Çinaski öz ürəyincə, ancaq namusla yaşayır, ləyaqətsizlik etmir…
Buna görə də Çarlz Bukovskini deyə bilmərəm, Henri Çinaski məndən ötrü yaxşı adamdır:
“Qapını açdım və artırmaya çıxdım. Orada yad bir pişik oturmuşdu… Deyəsən, məndən heç qorxmurdu. Mırıldayaraq mənə yaxınlaşdı və özünü ayaqlarıma sürtdü. Mən yaxşı adam idim. Görünür, o da bunu bilirdi. Heyvanlar belə şeyləri asanlıqla hiss edə bilirlər”.
Ədalət anlayışısa tamamilə ayrı anlayışdır, ədalət mütləqdir.
Aristotelin “Ədalət bərabərlikdir, ancaq hamı üçün yox, yalnız bərabərlər üçün bərabərlikdir” müdrikliyini bəlkə də bu yerdə heç yada salmamalıydım…
Çünki Aristotel eramızdan əvvəl IV əsrdə yaşayıb.
O vaxtdan çox sular axıb, çox şeylər öz yerini tapıb və dəyişib…
Bu, kimsənin mübahisələndirə bilməyəcəyi adi bir faktdır…
Fakt və həqiqətsə fərqli-fərqli şeylərdir…
Lap ədalət və həqiqət kimi…
…“Zamanın daha qısa tarixi”ni yazmış fizik Stiven Houkinqəsə mənim heç bir etirazım yoxdur…
Müəllifin başqa yazıları:
Korolenkonun Nəcib Məhfuza cavabı
Mətləb Ağanın yeni kitabı işıq üzü görüb
Varavva və çar İrodu nə birləşdirirdi?
“Yol mahnısı” və “Velosipedçinin ölümü” haqqında
Yakovun skripkasının havasında yazılmış aprel tezisləri
Gecikmiş mələk və ya “Uşağlığın son gecəsi” haqqında
Saltıkov-Şedrin Şəmsi müəllim haqqında nə yazardı?
Planer mühəndisliyindən səhra tülkülüyünədək: Rommelin hekayəti
“Bu povest öz həyatını yaşamayan insanın faciəsi haqqındadır”
