Kür sahilindən görünən Turan
Sabir Rüstəmxanlı
Ziyalılıq nədir? Bu barədə çox yazılıb, mən də yazmışam və indi yazdıqlarımı təkrar etmək niyyətim yoxdur. Ancaq bir əlavəyə ehtiyac duyuram. Məncə, ziyalılığın əlamətlərindən biri də özünü dərk etmək, milli kimliyini bilmək, xalqının keçib gəldiyi tarixi dərindən öyrənmək və başqalarına da öyrətməkdir.
Keçmişini bilən insan tarix axarının, uyğarlıqların əvəzlənmələrinin, xalqların qalxma və enmələrinin qanunauyğunluqlarını da dərk etməyə çalışır. Çalışır deyirəm, çünki tarixdə qanunauyğunluq və məntiq axtarmaq çoxlarına mənasız görünür. Bu barədə yetkin bir fikrə gəlmək hələ ki, münkün olmayıb. Tarixçilərin bir bölümü keçmişin yalnız təsadüflərlə və xaotik olaylarla idarə olduğunu iddia edir və bunu əsaslandırmağa çalışırlar. Lakin hər halda tarix fəlsəfəsi müəyyən ümumiləşdirmələr aparıb və xalqların inkişaf yollarının, tarixi proseslərin bir sıra nəzəri əsaslarını bəlirləyib.
Bu qarışıqlıq tarixçilər üçün bir sıra çətinliklər yaratdığı kimi onları qəlibə düşmək təhlükəsindən, düşüncələrini, elmi mülahizələrini nəzəri çərçivələrə salmaq məcburiyyətindən də xilas edir, yaradıcılıq təxəyyülü üçün meydan açır.
Azərbaycan-Türk-Turan tarixi dünya tarixinin nisbətən az öyrənilmiş sahələrindəndir. Yazılı mənbələrin azlığı və olanların da mübahisələr doğurması, bir sıra hallarda da düşmən müəlliflər tərəfindən və çeşidli dini, siyasi, irqi təsirlər altında qələmə alınması bu tarixin üstünə qat-qat pərdələr çəkib. Bəzən o pərdələri qaldırmaq istəyənlərin dəqiq olmayan yazıları da məsələyə aydınlıq gətirməkdənsə əlavə bir pərdəyə çevrilir, yeni suallar yaradır.
Neftçala ziyalı rayonudur, alimləri, şair və nasirləri, rəssamları, pedaqoqları, jurnalistləri, müxtəlif sənət sahələrində önə çıxan tanınmışları var. Seçki günlərində də xeyli dəyərli insanla tanış oldum, ünsiyyət qurduq. Həmin insanların ən maraqlılarından biri araşdırmaçı, folklorçu, türk və dünya tarixinin mahir bilicilərindən olan adaşım Sabir Müseyib oğlu Abuzərovdur. Seçkilərlə bağlı Neftçalaya getdiyim ilk gündəcə çay süfrəsi ətrafında Şərq və Türk tarixi ilə bağlı xeyli söhbətimiz olmuşdu.
Milli hərəkat zamanından, uzaqdan-uzağa tanıdığım bu adamın həmin söhbətdə tamam ayrı keyfiyyətləri üzə çıxmışdı; daha doğrusu, rayonlarımızın hər hansı birində tariximizi bu qədər dərindən bilən bir şəxslə rastlaşmağım mənim üçün gözlənilməz olmuşdu. Bu söhbət bizim yaxınlığımızın, dostluğumuzun təməlinə çevrildi. O ilk söhbətdə mənə ən çox xoş gələn Sabir bəyin Neftçalada, necə deyərlər, əyalətdə yaşaya-yaşaya bu qədər tarixi mənbələri əldə edə bilməsi, ələk-vələk eləməsi, araşdırması və toxunduğumuz bütün məsələlər haqqında özünün şablonlardan uzaq, müstəqil fikrinin olması idi.
Seçki dövründə də, sonralar da dialoqumuz davam etdi. Buna görə də Sabir Müseyib oğlunun “Turan” adlı, əlyazma hüququnda olan kitabını bir çox elm mərkəzlərin rəsmi qrifləri altında buraxılan akademik nəşrlərindən daha artıq maraqla və məmnuniyyətlə oxudum.
Sabir Abuzərov 1958-ci ildə Neftçala rayonunun Xıllı qəsəbəsində anadan olub. 1980-ci ildə indiki Bakı Dövlət Universitetinin mexanika-riyaziyyat fakültəsini bitirib. Bir müddət rəsmi işlərdə – rayon icra hakimiyyətində təlimatçı və şöbə müdiri vəzifələrində çalışsa da, müəllimlik peşəsindən ayrılmayıb. Riyaziyyat müəllimi olsa da, ömrü boyu tariximizi araşdırmaq onun əsas məşğuliyyətlərindən biri olub; mənə bağışladığı “Turan” kitabı da həmin araşdırmaların nəticəsidir.
Kitabın janrını, toxunulan sahələrin hüdudlarını dəqiq müəyyənləşdirmək çətindir. Ona görə də “Turan” adı əsərin məzmununu ifadə etmək baxımından düzgün seçilmiş addır. Çünki bu araşdırmalarda, əslində, Çin səddindən tutmuş Aralıq dənizinə qədər Türk-Turan dünyasının bütün geniş coğrafiyası əhatə edilir. Türk tarixi və Şərq mifologiyasının “ipuclarına”, ən həssas, mübahisəli və aydınlaşdırılması zəruri olan mövzu və məqamlarına toxunulur. Bu üfüqi xəttin genişliyi qədər də kitabda çox dərinliklərdən gələn şaquli bir xətt var. Nuhun tufanından başlanan uzun bir əsatir, nağıl və real tarix yolu izlənilir.
Mənə görə, Sabir bəyin seçdiyi yol mübahisə doğurmamalıdır. Azərbaycan-Türk varlığından danışarkən folkloru kənarda qoymaq yanlışdır. Tarixin ən uzaq həqiqətlərinin zaman keçdikcə mifə, nağıla çevrilməsi danılmazdır. Folklorda, özəlliklə yazıya qədərki əsatir və dastanlarda çeşidli siyasi-dini mühitlərin örtükləri, yamaqları və tozu altında uzaq, lakin canlı və real bir tarixin olduğunu kimsə inkar edə bilməz. Buna görə də tarix araşdırmalarında bu başlanğıc mənbələri kənarda qoymaq düzgün deyil. Bu şərtlə ki, arıtlanma işi diqqətlə aparılsın, tarixin izləri ilə təxəyyülün izləri bir-birinə qarışdırılmasın… Bəlkə elə buna görə də Sabir bəyin kitabı Məlikməmməd nağılının, xeyirxah və şər qüvvələrin, sehirli quyuların, o quyuların sahibləri olan divlərin, qırxıncı otaqların, hörüklərindən asılan qızların hansı inanc sistemlərinə, coğrafi və tarixi köklərə bağlı olduğunu araşdırmağla başlanıb. Çənlibel, Koroğlu, Dədə Qorqud, Oğuz xan motivlərinin kitab boyu çeşidli baxış bucaqlarından və müxtəlif tarixi mənbələr işığında gözdən keçirilməsi də folklorla, xalq ədəbiyyatı ilə, əsatirlərlə real yaşantılar, olaylar arasında mövcudluğu şübhə doğurmayan körpülərin, bağların aşkarlanmasına xidmət edir.
Kitabda ən çox araşdırılan türk dünyasının uc bölgələri – Ərgənəkon, Altay, Uyğur dünyası ilə yaxın Şərqin Şumer, Hurri, Mitanna, Quti-Sak-Manna, yəni Bütöv Azərbaycan bölgəsidir. Bu uc bölgələri birləşdirən böyük ipək yoludur. Və tarixin bir çox böyük olayları məhs bu yollardan keçib gedib.
Sabir bəyin niyyəti Turan dünyasının neçə min illik tarixini ardıcıllıqla yazmaq deyil. Bu tarix haqqındakı bəlgələri, sənədləri, araşdırdığı mənbələri üzə çıxarıb oxuculara təqdim etməkdir. Müəllifin aydın və iddialı bir mövqeyi var, bu kitabla deyir ki, “mənim göstərdiyim mənbələr nəzərə alınmasa və mənim toxunduğum məsələlər kənara qoyulsa Azərbaycan-türk tarixi yazıla bilməz, yazılsa da əyrisi düzündən çox olar”.
Bu baxımdan müəllifin nə qədər ciddi bir iş gördüyünü təsəvvür etmək üçün kitabdakı başlıqların bəzilərinə nəzər salmaq yetərlidir: “Çənlibel”, “Şıfrələnmiş tarix”, “Haça zirvələrdə yaşayan işıq Koroğlu”, “Tür iduq yeri – subi”, “Ərgənəkon”, “Mesu vilayəti və ya Çənlibel”, “Ön Asiyada dəmir inqilabı və ya süvariliyə keçidin Koroğlu hərəkatında müstəsna rolu”, “Koroğlu hərəkatı Assur çarlığına qarşı eradan əvvəl 9-7-ci əsr Ön Asiya hadisəsidir”, “Saklar”, “Sak və ya Uyğur”, “Suriyada üçlü dövlətin izləri”, ”Kitabi Dədə Qorqud”da “üçlü dövlət”in izləri”, “Türklər”, “Mitanna dövləti”, “Dinlərin əvəzlənməsi və ya “Kitabi Dədə Qorqud” hadisələrinin sonu”, “Xurritlər”, “Kitabi Dədə Qorqud” obrazlarının kosmik mənşəyi” , “Nuhun tufanı, tufandan sonra yer üzünün yenidən bölüşdürülməsi – beynəlxalq pakt”, “Etrusklar”, “Tarixin dan yeri, Allahların müharibəsi və simvolların əbədi mübarizəsi”, “Türk millətini qorumaq üçün Oğuz Xaqanın əjdahanı öldürməsi”, “Altaylartın ən ulusu”, “Tarixdə “sözsüzlük” və ya “sözsüz” qaranlıq dövrlər”, “Doğan günəşə sarı açılan çadırlar” və sair.
Mən bu başlıqları misal çəkməklə Sabir bəyin araşdırma çevrəsinin genişliyini göstərməyə çalışdım. Onun bu mövzuları araşdırarkən gəldiyi nəticələri incələmək niyyətim yoxdur. Mənim məqsədim Kür qırağında riyaziyyat müəllimi işləyən bir qeyrətli, həqiqətsevər, mübariz aydınımızın nə qədər böyük bir iş gördüyünü və bu yolla uydurma tarix quraşdıranlara riyaziyyat dərslərinə bənzər bir ibrət dərsi verdiyini nəzərə çatdırmaqdır. Kitabda mübahisəli məsələlər də ola bilər və şübhəsiz ki, var, əsas bu deyil, əsas Sabir bəyin Azərbaycan-Türk tarixinə yanasmasının, əsas götürdüyü konsepsiyanın düzgünlüyüdür. Kitabda istifadə olunan ədəbiyyatın coğrafiyası genişdir. Burada türk, rus, Avropa alimlərindən bol-bol sitatlar gətirilir, sözlərin etimoloji araşdırılmasında türk və Hind-Avropa dilləri tez-tez qarşılaşdırılır.
Sabir bəyin müxtəlif illərdə qələmə aldığı yazıları toplayıb, tərtib edən Neftçalanın başqa bir dəyərli ziyalısı, tələbəlik dostum, rayonun “Gündoğar” qəzetində işləmiş və bir müddət onun redaktoru olmuş, əyalətdə yaşaya-yaşaya respublikanın ən iti qələmli jurnalistlərindən biri kimi tanınan Əlövsət Əliyevdir. Əlövsət bəy yazdığı ön sözdə yığcam şəkildə kiyabın dəyərini dəqiq müəyyənləşdirib: “Sabir Abuzərovun “Turan” tədqiqat əsəri ilə böyük maraq və heyrət hissi ilə tanış oldum. Müəllif xalqımızın, dövlətçiliyimizin köklərini, etnogenezisimizdəki aparıcı türk soylarını və tayfalarını araşdırmaq üçün müxtəlif əsərləri nəzərdən keçirir, müqayisələr aparır, özünə məxsus maraqlı nəticələr çıxardır. Maraqlıdır ki, o, oxucuya şəxsən nəsə diktə etmir, nəyisə isbata çalışmır, sadəcə ayrı-ayrı əsərlərdən gətirdiyi misallarla onu düşünməyə vadar edir, fikri müəyyən versiyalara yönəldir… Amma bu qədər ədəbiyyatı nəzərdən keçirib, maraqlı paralellər aparmağın özü də böyük bir hünərdir. …Əsərin qayəsi, əhəmiyyəti olduqca böyükdür. Bunu nəzərdən keçirdikcə xalqımızın nəhəngliyinə, tariximizin qədimliyinə ürəkdən inanır, əzəmətimizə heyran qalırsan”.
Söhbətlərimizin birində Neftçalanın başqa bir ziyalısı, ensiklopedik bilik sahibi, mütaliəsinin genişliyi ilə məni heyrətləndirən Etlbar Əbilov Sabir Abuzərovun insani keyfiyyətlərini, xarakterini, təvazökarlığını bir neçə sözlə dəqid ifadə etmiş, “O, abırlı adamdır” demişdi. Məncə, ziyalılığın bir göstəricisi də elə bu abır məsələsidir.
“Turan” kitabı mənə bu bölgənin dahi oğlu Əli bəy Hüseynzadə Turanı xatırlatdı. Türklüyü kimlik anlayışından milli ideologiyaya, siyasi xəttə – Turançılığa qədər böyüdən Əli bəy Hüseynzadəyə dostları “zəmanənin rəsulu” deyirdilər. O da Kür kənarında doğulub, böyümüşdü. O vaxtdan vətənimizin bu bölgəsində həyatını, yaradıcılığını türklük şüurunun inkişafına, dövlətimizin müstəqilliyinə və möhkəmləməsinə sərf edən, qurban verən xeyli ziyalı, görkəmli şəxsiyyət yetişib. Mən Sabir Abuzərlini də Əli bəy Hüseynzadə yolunun davamçılarından və onun ruhunu yaşadanlardan biri hesab edirəm.
22 iyun 2020-ci il
Redaksiyadan: Bu il fevralın 9-da ölkədə növbədənkənar parlament seçkisi keçirilib. Xalq şairi Sabir Rüstəmxanlı 61 saylı Neftçala seçki dairəsindən Milli Məclisin üzvü seçilib.
1946-cı il təvəllüdlü Sabir Rüstəmxanlı şair, yazıçı, publisist, filoloq alim, ictimai-siyasi xadimdir. Milli azadlıq hərəkatının öncül şəxslərindən olan Sabir Rüstəmxanlı 1991-1995-ci illərdə mətbuat və informasiya naziri postunu tutub. 1992-ci ildən Vətəndaş Həmrəyliyi Partiyasının sədridir. 1995, 2000, 2005 və 2010-cu illərdə seçilmiş parlamentlərdə təmsil olunub.
