“Saçı uzun, əlində saz olan şəxs necə şəriət əhli ola bilərdi?”
– Türklərin islamı qəbul etməsi prosesi nə zaman və necə başlandı?
– Böyük türk tarixçisi Osman Turan deyir ki, türklər şamanist yox, təktanrıçı olub. Amma İbrahim Kəvəsoğluya görə, tanrıçılıqla şamanizm eynidir. Mən Osman Turanla razıyam ki, şamanizmdə olan ruhların çağırılması və digər ayinlər tanrıçılıqda yoxdur.
Tanrıçılıq həyat tərzidir. Türkün həyat tərzi həmişə Tanrını heç nəsiz tanımaq olub. Türk həmişə üzünü tək Tanrıya, Göytanrıya tutub. Göy ucalıq deməkdir. Sonradan monqollarla qarışma və digər səbəblərdən tanrıçılıqla şamanizm qarışıb. Sonra digər dinlər də türk dünyasına daxil olub. Türklər bütün dinlərə sayğıyla yanaşsa da özünü daha çox islamda tapıb. Buna səbəb islami düşüncənin türk dini-dünyəvi düşüncə sisteminə yaxınlığıdır.
Azərbaycanda VII əsr, Orta Asiyada XI əsr, Anadoluda XIV əsrdən türklər islamı könüllü qəbul ediblər. Sübut kimi Ərdəbil hakimləri ilə xəlifə Ömər arasındakı müqaviləni göstərmək olar. Burada qeyd olunur ki, hər ailə bir ərəb döyüşçüsünü saxlamaq şərtilə yerli ənənələrə toxunulmayacaq.
– Türklərin ilk qəbul etdiyi məzhəb hansı olub?
– Türklərin islamı qəbul etməsinin ən bariz nümunəsi “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanıdır. Daha doğrusu, “Kitabi-Dədəm Qorqud ala lisani taifeyi ozan”. Yunan, Roma tarixini əfsanələr, Herodotun yazdığı nağıllar əsasında tədqiq edirlər. Təəssüf ki, bizdə bu mənbə sovet dövründə qeyri-ciddi hesab olunub, indi də lazımi qədər araşdırılmır.
“Kitabi-Dədəm Qorqud” bizim etnoqrafiyamız, coğrafiyamız, dilimiz, adətlərimiz üçün ən ciddi mənbədir. Burada Dədə Qorqud haqqında bildirilir ki, Məhəmməd peyğəmbərin zamanında Bayat elindən bir ər qopdu və peyğəmbərin yanına gəlib islamı qəbul etdi, 3 il onun yanında qaldı. Bu oğuzların islamı könüllü və məzhəbsiz qəbul etməsinin əsas atributlarındandır. Dastanda keçir ki, ayrı-ayrı cəngavərlər peyğəmbərin yanına gəlib islamı qəbul etdi. Burada Məhəmməd peyğəmbərə, onun ailəsinə, səhabələrə, Əliyə, Əbu Bəkrə, Ömərə, Osmana, Kərbəla şəhidlərinə təriflər deyilir. Böyük Nizaminin də peyğəmbəri və səhabələri mədh edən qəsidələri var. Yəni Azərbaycanda məzhəb deyilən bir şey olmayıb və sonradan gəlib.
– Necə oldu ki, türk dünyasında məzhəbləşmə ortaya çıxdı?
– İslam dünyası Əməvilər və Abbasilər dövründə xeyli sarsıntılara məruz qaldı. Əməvilərin vaxtında peyğəmbər ailəsinə basqı nəticəsində əhli-beyt tərəfdarları ilə ona qarşı olanlar ayrıldılar. Şiəlik və sünnilik meydana çıxdı. Mənə görə isə bunların iksinin də istinad nöqtəsi eynidir. Şiə olmadan sünni, sünni olmadan şiə ola bilməzsən. Türk dünyasında bu bir düstur olub.
Məzhəbi təfriqələrin kökündə Sasani-Ərəb münasibətləri durur. Sasanilər tərkibində müxtəlif xalqlar yaşasa da imperiya fars dövlətçiliyinə əsaslanırdı. Hakimiyyət farslara məxsus idi. Dinləri atəşpərəstlik idi. Atəşpərəstliklə zərdüştilik arasında kəskin fərq var. Atəşpərəstlikdə odu Allah sayırlar. Zərdüştilikdə isə belə deyil. Zərdüştün peyğəmbər, “Avesta”nın da səmavi kitab olmasına dair İmam Əli və İmam Baqirin fikirləri var. Amma tədricən “Avesta” da dəyişdirilib. Onun dəqiq yazılma tarixi bilinmir. Deyilənə görə, farslar özü onu yandırıb, İsgəndərin üstünə atıb, “Zəndi-Avesta”nı yaradıblar. Sonradan onu da dəyişiblər. Buna görə də zərdüştlüklə atəşpərəstlik qarışıb.
Təsəvvür edin ki, belə qarışıq bir dinə sahib olan Sasani imperiyası Aralıq dənizindən Qara dənizə, Xəzər dənizinə qədər geniş əraziyə hakimdir və qarşıdan islam, ərəb xilafəti gəlir. Bir tərəfdən də Bizans basqısı. Sasanilər məğlub olur və islamı qəbul edir. Amma bu zaman fars artistokratiyası Əməvilərin yürütdüyü ərəbizmə qarşı olan Şüubiyyə hərəkatının parçalanmasından bir silah kimi istifadə edir, islamın öz sistemini özünə qarşı qoymaqla onun dayaqlarını sarsıtmaq üçün yeni bir sistem yaradır. Bu sistemi işləyən Sasani-fars aristokratiyası, Hindistan atəşpərəstləri və yəhudilərdir. Qayələri yalançı hədislər qurmaq və xurafatı yaymaq idi. Bunun üçün daha çox şiə qolunu seçdilər. Əgər o zaman Əli və övladları şiə yox, sünni qolunu təmsil edib basqıya məruz qalsaydılar fars aristokratiyası sünni qolunu seçib ondan istifadə edəcəkdi. Məzhəb ayrılığı bu cür yarandı.
Mənə görə isə islamda məzhəb ayrılığı yox, kökü İmam Cəfər Sadiqə bağlanan hüquq sistemi var. Şəriət vacib idi, onsuz dini ritualları həyata keçirmək mümkün deyildi. Buna görə də İmam Cəfər Sadiqin dövründə fiqh formalaşdı. Bu fiqhdən hənəfilik, şafeilik, sonra isə maliklik və hənbəlilik yarandı. Amma türk dünyasında ən çox hənəfilik və şafeilik yayıldı.
– Hansı türk fatehləri bu məzhəbləri birləşdirməyə cəhd etdi?
– Türk fatehlərinin hamısı peyğəmbəri, onun əhli-beytini və sünnəsini sevirdi. İlk olaraq Qazan xan, sonralar Əmir Teymur islam məzhəblərini birləşdirməyə çalışdı. Teymur öz vəsiyyətnamələrində qeyd edir ki, bu işdə mənə ən çox atəşpərəstlər və yəhudilər mane oldu. O, Turan adlı türk-müsəlman dövləti ortaya qoymaq istəyirdi, lakin bu alınmadı. Sonra Ağqoyunlu Soltan Həsən xan Bayanduri bu işi görmək istədi. Ağqoyunlu dövləti ərazisində 4 minə qədər müxtəlif təkkələr rahat şəkildə öz ibadətləri ilə məşğul olurdu. Fəzlullah Nəimi deyir ki, Təbriz vəhdətin olduğu yerdir və Azərbaycan övliyalarının parıldayan almasıdır.
II İsmayıl məzhəb ayrı-seckiliyini aradan qaldırmağa nə qədər nail olsa da onu öldürdülər. Sonra Nadir Şah buna cəhd etdi, lakin həm Osmanlı, həm də Əfşar dövlətində ruhanilər buna razı olmadılar və Nadiri öldürdülər. Bunun səbəbi o idi ki, onlar əllərindəki dini hakimiyyət və var-dövləti itirmək istəmirdilər.
– Sufizmin, batini islamın yayılma istiqamətini Ərəbistan-Xorasan-Mərkəzi Asiya-Azərbaycan-Anadolu olaraq cızmaq nə dərəcədə doğrudur və bu coğrafi keçidlərin hərəkətverici səbəbləri nələrdir?
– Bəziləri sufizmin islamdan qabaq yarandığını deyirlər. Düzdür, islama qədər türklərdə, yəhudilərdə, şamanistlərdə belə bir həyat tərzi olub. Amma sufi ərəb sözüdür və islamla bağlıdır. Əməvilər dövründə zahidlik yarandı və bunun ardınca sufizmin Bağdad məktəbi meydana çıxdı. Bağdad məktəbindən sonra Xorasan məktəbi inkişaf etdi. Xorasanda o zaman əksəriyyət türk idi. Bura Əməvi hakimiyyətindən narazı qüvvələrin yerləşdiyi və olduqca mühüm ərazi idi. Burda böyük sufi mütəsəvvüfləri meydana çıxdı. Cüneyd Bağdadi deyir ki, Xorasanda azan oxumaq Məkkədə ibadət etməkdən daha şərəflidir. Çünki Xorasan sufilər məskəni idi və bütün sufilər də Əliyə dayanır, onu mürşid bilir. Təkcə nəqşbəndilikdə pir Əbu Bəkr, piri-sani isə Əlidir. Türk dünyası öz tanrısını Əlinin simasında təsəvvür edirdi. Monqol hücumlarından sonra Xorasan məktəbi Azərbaycan və Anadoluya doğru yayılmağa başladı, öz yerini Ərdəbil məktəbinə verdi və sufizm buradan da Avropaya, Balkanlara və sonralar Amerikaya qədər yayıldı.
– Türklər islamı özününküləşdirərək yeni islam modeli ortaya qoydu, yoxsa islamın prinsipləri qədim türk inancı ilə üst-üstə düşürdü?
– Türklərin inandığı elə peyğəmbərin gətirdiyi xurafatsız və məzhəbsiz islam idi. Türklər islamda özlərini tapdılar. İslam düşüncəsi türk düşüncəsi ilə üst-üstə düşdüyü üçün türklər onu daha tez qəbul etdilər, türk inanc sisteminə aid ayinləri də ona hopdurub mənimsədilər. Ərəb-sami baxışları türk ənənələrinin içində əridi və türk xalq islamı yarandı. Türk xalq islamının kökündə sufizm və “Quran”ın batini-fəlsəfi izahı dayanırdı.
– Şeyx Səfiəddindən Şah İsmayıla qədər Səfəvilərdə şəriət anlayışı necə olub?
– Səfəvilər sufi idi və onlarda şəriət eşqin ilk mərhələsi idi. Amma Xətainin bütün divanlarında beş dəfə namaz qılmaq keçir. Bütün namazların adları çəkilir. Osmanlıda qızılbaşların namaz qılmadığı təlqin edilmişdi. Amma Çaldıran döyüşündən sonra osmanlılar Təbrizə girəndə qızılbaşların hətta cümə namazı qıldıqlarını gördülər.
Səfəvi dövründə xalq, kütlə şəriət əhli idi. Dövləti isə sufilər idarə edirdilər. Xətai zamanında sufizm ilə şəriət qoşa addımlayırdı. Başqa cür mümkün deyildi. Xətai şiəliyi yox, İmam Cəfər Sadiqdən qaynaqlanan imamiliyi rəsmi səviyyəyə qaldırdı.
– Xətaini bir ideoloji rəhbər kimi necə xarakterizə edərdiniz?
– Xətai sufilər içində böyüyüb, sufi məktəbini keçmişdi. Onun yetişməsində Gilan sufi məktəbinin rolu böyükdür. Xətai Gilanda Mirzə Əlinin rəhbərliyi ilə “Quran”ı, “İncil”i, “Tövrat”ı, “Zəbur”u və müxtəlif dilləri öyrəndi. Bu baxımdan Mirzə Əlini onun mürşidlərindən biri hesab edirəm. Xətai canı ilə, qanı ilə aşiq, sufi və təriqət başçısı idi. Dövləti də sufiliyə söykənirdi. Onun üçün şəriət böyük əhəmiyyət kəsb etmirdi. Saçı uzun, əlində saz olan bir şəxs necə şəriət əhli ola bilərdi? Ona bir möcüzə və İmam Əlinin təcəllası kimi baxır, danışıqsız itaət edirdilər.
– Necə oldu ki, həm Səfəvi, həm də Osmanlı dövlətində sufilər tədricən siyasi arenadan uzaqlaşdırıldı və zahiri şəriət qanunları hökm sürməyə başladı?
– Xətainin vaxtında hakimiyyətdə sufilər oturdu. Bu, Mazandaran şiələrinin xoşuna gəlmədi. Onlar üsyan etdilər. Hətta şahı təhqir edib dedilər ki, “bu Ərdəbil küçüyü biz deyəni etmədi”. Xətai Mazandarana öz adamını göndərdi. Onu tikə-tikə doğradılar. Buna görə Xətai üç min şiəni qırdı. Vəziyyət gərginləşmişdi, dövlətin parçalanmaq ehtimalı vardı. Buna görə də hakimiyyətə gələn Təhmasib şəriət qaydalarını qəbul etdi. Hətta şəriətçilərin təsiri ilə bir müddət saza da qadağa qoydu. Buna qədər Səfəvi dövləti ərazisində şərab içən də var idi, ibadət edən də. Təhmasib şərabı qəti qadağan elədi. Şəriət tam oturuşdu və sufilərin təqibi başlandı.
Osmanlıda da eyni hal yaşandı. Fateh Mehmet dövründə şəriətçilər hürufiləri qətlə yetirdilər. Sultan Süleyman zamanında şəmsiyyə və bayramiyyə tərəfdarları təqib edildilər.
– Şeyx Cüneydin silaha sarılmasına səbəb Avropa təxribatı idi, yoxsa siyasi zərurət?
– Bu əsasən siyasi bir zərurət idi. Şeyx Cüneydlə Şeyx Cəfər arasında narazılıq yarandı. Şeyx Cəfər təkkə yolunu davam etdirməyin tərəfdarı idi, çünki sufilər bu yolla Balkanlara qədər əraziyə nəzarət edirdi. Siyasi yol gələcəkdə türk dövlətlərini qarşı-qarşıya qoya bilərdi. Qərb dünyası bunu yaxşı hesablamışdı və Şeyx Cüneydin siyasi yolu seçməsində Qərbin də müəyyən qədər rolu var idi.
– Ələvi-qızılbaş ideologiyasının bugünkü coğrafi yayımı necədir və Azərbaycan bu məfkurəni nə dərəcədə qoruyub saxlaya bilib?
– Ələvilik həmişə Azərbaycan xalqının qəlbində yaşayır. Qazax, Qarabağ və digər bölgələrdə tarixən indiki fars şiəliyi yox, ələvilərə məxsus, Əliyə söykənən şiəlik olub. Sonradan ələviliklə cəfəriliyin sintezi baş verib. Bir müddət ələvilər Cənubi Azərbaycanda təqib olunub və sovet dövründə dayaqları zəifləyib. Hazırda bu əqidə şərqi Anadoluda geniş yayılıb.
– Bugünkü ələvi-qızılbaşlıq ilə orta əsrlərdəki ələvi-qızılbaş ideologiyası arasında nə kimi fərq var?
– İrene Melikoff deyir ki, qızılbaşlıq ələvi-sufi propaqandası ilə qarışdırılmış bir türkmən anlayışıdır. O bildirir ki, bir qızılbaş bektaşi ola bilər, amma bir bektaşinin qızılbaş olması üçün milli kimliyi türk olmalıdır. Qızılbaşlığın üst təbəqəsinə yalnız türk girə bilər. İndiki ələvilərin yaşamı Xətai dövrünün qızılbaşları ilə eynidir. Sadəcə aralarında bir az parçalanma gedib.
Əşrəf Fəxri
