Can Laçın
Azər Qaraçənli
Laçın rayonu diri xəritəyə bənzəyirdi.
Mən Laçının yenicə azad olunduğu vaxtlardan danışıram.
Qarabağın işğaldan qurtulmuş hər yerinə, eləcə də Laçına böyük köç başlanmışdı. Neçə il başqa şəhərlərə, qəsəbələrə, kəndlərə sığınmış laçınlılar iri köç maşınlarında doğma yurd-yuvalarına qayıdırdılar.
İşğalın ağlagəlməz yönləri də var.
El-oba yerləşdikcə bəlli olurdu ki, neçə-neçə laçınlı öz dədə-baba yurdunda neçə-neçə yerin adını bilmir. Çünki cavanların bəzisi, yeniyetmələrin, uşaqlarınsa hamısı işğal illərində dünyaya gəlmişdi. Onlar Laçını görməmişdilər.
Laçını işğala qədər görmüş cavanların da hamısı yurd yerlərini yaxşı xatırlamırdı. Bəzisi heç xatırlaya bilmirdi, çünki işğal bu torpağa ayaq açanda onlar çox uşaq olmuşdular. Bəzisi də adda-budda xatırlayırdı, çünki işğal onları ağlı kəsən yaşda haqlasa da, onda hələ yurd yerlərinin hamısını tanıya biləcək yaşda olmamışdılar.
Ona görə yurd yerlərində yaddaşı oyatmaq, bütün adları yerinə qaytarmaq vəzifəsi əsas orta yaşlı, bir də yaşlı adamların çiyninə düşmüşdü. Onlar cavanları da uşaq kimi öyrədirdilər. “Bura Qızıl qayadı”, “Ora Qızartı dağıdı”, “Bura İsələrin yurdu deyirlər”, “Bu, Sarı bulaqdı”, “O, Turş sudu”.
Rayon mərkəzində, yəni Laçın şəhərində küçə adlarının bir qismini bərpa eləmişdilər, bəzi küçələrə də yeni ad vermişdilər. Ancaq Laçın kimi şəhərlərdə heç də hər yer küçə adıyla tanınmır, burda Yuxarı Laçın, Poçtun dairəsi, Şəhərin başı, Bazarın üstü, Şəlvə yolu, Dağdağan bulağı, Dal küçə, Çay yolu, Abdallar, Qızılca məhləsi, Hoçaz məhləsi, Salmanın bağı, Aptekin qabağı, Yanan klub var. Belə yerlərin də adlarını bilməyənlərə nişan vermək lazım gəlirdi.
Çox tezliklə bəlli oldu ki, yer adlarını eləcə deməklə iş düzəlməyəcək, burda nəsə başqa yola da əl atmaq gərəkdi. Qərara alındı ki, rayon boyu bütün yerlərin adlarını küçə adları, qəsəbə, kənd adları kimi yazıb vursunlar. Laçın şəhərində iri bir emalatxana işə düşdü.
Bu emalatxanada şəhərin təkcə küçələrinin yox, şəhərdəki başqa yerlərin də adları dəmir lövhələrə həkk olunmağa başlandı: “Yuxarı Laçın”, “Poçtun dairəsi”, “Şəhərin başı”, “Bazarın üstü”, “Şəlvə yolu”, “Dağdağan bulağı”, “Dal küçə”, “Çay yolu”, “Şəhərin ayağı”, “Abdallar”, “Qızılca məhləsi”, “Hoçaz məhləsi”, “Yuxarı məhlə”, “RTS məhləsi”, “Çay məhləsi”, “Ardıclıq məhləsi”, “Nurunun çayxanası”, “Salmanın bağı”, “Humayın bulağı”, “Aptekin qabağı”, “Yanan klub”… Şəhərdə rəsmi küçə-meydan adlarından çox bu cür qeyri-rəsmi adların yazıldığı lövhələrə rast gəlmək olurdu. Demək olar, şəhərdə dolaşan hər kəs bilirdi ki, indi hansı küçədə, hansı meydanda, həm də hansı məhlənin böyründə, hansı kişinin evinin qabağında dayanıb, bu cökə ağacı olan yeri adamlar necə adlandırırlar, o çinar görünən yerə nə deyirlər, bu enişin adı nədi, o yoxuşun adı nə.
İşğala qədər Laçının heç də hər kəndinə, qəsəbəsinə ad nişanı qoyulmazdı. Rayon işğaldan qurtulandan sonrasa qəsəbələrin, kəndlərin nəinki girəcəyinə-çıxacağına, içərilərinə, böyür-başına, bütün ərazisinə yer-yurd adları yazılmış lövhələr vurulmağa başlandı.
Məhlələrə, tirələrə, comalaqlara adları yazılıb vuruldu. Dağlara, dərələrə, təpələrə, düzlərə, yaylaqlara, örüşlərə, biçənəklərə adları yazıldı. Tək çayların yox, çay qollarının, çay qovuşuqlarının da adı lövhələrə yazılıb suqırağı yerlərə vuruldu. Hər bulağın başına adı həkk olundu.
Körpülərdə, keçidlərdə, aşacaqlarda lövhələr asıldı: “Ulu körpü”, “Seyid Əmir körpüsü”, “Dar keçid”, “Aşacaq”…
Meşələri ad yazılmış lövhələr dövrəyə aldı: “Qədimin meşəsi”, “Ayıboğan meşə”…
Talalara, ovlaqlara, göllərin, gölməçələrin qırağına adı yazıldı.
Laçın – mərkəzindən ucqarınacan üstünə yer-yurd adı, dağ, dərə, təpə, meşə, çay, göl, bulaq, biçənək adı yazılmış lövhəylə doldu.
Hara tərpənsən lövhə görürdün: ya divara, daşa-qayaya bərkidilib, ya ağacdan asılıb, ya da dəmir dirəkdə torpağa sancılıb.
Laçın başdan-başa canlı xəritəyə bənzəyirdi. Rayonda gəzəndə elə bilirdin xəritənin içində gəzirsən.
“Zabux kəndi” – indiki kimi kəndin girəcəyində bu lövhəyə rast gəlirdin. Ancaq bununla bitmirdi. Kəndin yurd yerlərinə də lövhələr sancılmışdı: “Yal sümüklü”, “Çay sümüklü”… Hər tirəyə lövhə qoyulmuşdu: “Yerli Zabuxlu”, “Bağırbəyli”, “Xallanlı”, “Sümüklü”. Bağ yerlərindən keçəndə nabələd adam da bilirdi hardan keçir. Hamısına adı yazılmışdı: “Qızxanımın bağı”, “Göyüşün bağı”, “Düz bağ”, “Çınqıllı bağ”… Hansı bulağa əyilirdin lövhə görürdün: “Qızlar bulağı”, “Zoğal bulağı”, “Çömçəli bulaq”… Örüşlər lövhəylə doluydu: “Topatılan”, “Zallar”, “Küllü kaha”… Dərəyə enirdin, lövhə: “Xırda bağın dərəsi”, “Quru dərə”… Təpəyə qalxırdın, lövhə: “Qurban təpəsi”… Quzeydə dururdun, lövhə: “Mehdinin quzeyi”. Güneyə adlayırdın, lövhə: “Daşlı güney”. Bədəlin yolarasına adı yazılıb vurulmuşdu. Xırman düzünə adı yazılmışdı. Ağca yazıda üç lövhə vardı – bir “Ağca yazı”, bir də bu yerin ikiyə bölündüyünü nişan verən lövhələr: “Böyük yazı”, “Xırda yazı”.
Hər kənd, hər qəsəbə beləydi. Qarıqışlaq kəndinə girəndə indiki kimi səni kəndin adı yazılmış lövhə qarşılayırdı. Sonra da kənd uzunu lövhələr vardı: “Çinar düzü”, “Böyük düz”, “Göl yerinin düzü”, “Əli bulağı”, “Fındıqlının bulağı”, “Təzirin bulağı”, “Qara göl”, “Cilli göl”, “Soltan baba piri”, “Dəmirovlu pir”, “Ağzıbir kahası”, “Çinar qaya”…
Hansını deyim? Hoçaz kəndində təkcə bir lövhə yoxudu ki. “Köhnə Hoçaz”, “Dev damları” lövhələri, neçə-neçə başqa lövhə vardı.
Piçənisdə Sərin bulağı, Pəri bulağı – hamısının üstünə adı həkk olunmuşdu.
Daşlıda indi bircə lövhə görərsən: “Daşlı kəndi”. Onda kənd lövhəylə doluydu: “Abbasın hasarı”, “Bağırın tapı”, “Köhnə yurd”, “Qabırğa yurdu”, “Qaranlığın dərəsi”, “Göy bulaq”, “Kor bulaq”, “Çömçə göl”, “Tək ağac”, “Kolluq”, “Çırpılıq”, “Çeyillik”…
Ərikli də beləydi: “Çuxurlar”, “Sarı daş”, “Göy tap”, “Qarı qışlağı”, “Aralıq yurdu”, “Çınqılın yalı”, “Arpa gədiyi”, “Çaşırlı güney”, “Köhnə pəyə”…
Oğuldərə beləydi. Kəndin girəcəyində: “Oğuldərə kəndi”. Kəndlə üzbəüz yoxuşda: “Sarı yoxuş”. Çalbayır dağında: “Çalbayır dağı”. Calbayırın dərəsində: “Çalbayırın dərəsi”. Qarağac düzündə: “Qarağac düzü”. Sarı bulaq, Ağ bulaq, Gur bulaq, Bitli bulaq – hamısının üstü yazılmışdı. Həsənağa meşəsinin qırağı “Həsənağa meşəsi” yazılmış lövhəylə doluydu. Araba yolu, Haça yal, Çobanboğulan göl, Qoyun gölü – hamısına adı yazılmışdı. Yaylaqlar başdan-başa nişanalanmışdı: “Pirin boynu”, “Yal yurd”, “Yaz yurdu”, “Yelli gədik”, “Ayı çiləsi”, “Dəmirçi dağı”, “Ağ duzdaq”, “Atçapılan düz”, “Qatar qaya”, “Buzxana”…
Laçın rayonu diricə xəritəyə çevrilmişdi. Hara ayaq bassan o yerin adını görürdün.
Lövhələr vurula-vurula müzakirələr də gedirdi. Tutalım, “Cəhənnəm dərəsi” lövhəsi harda sancılsa yaxşı olar? Çullu yurdu hardan haracandı? “Ağalı yurdu” nişanını harda qoymaq düzgündü? “Susa yol dönən” lövhəsi düz qoyulubmu?
Ayrı müzakirələr də vardı. Lövhənin üstünə “Qunça uçan”, yoxsa “Qönçə uçan” yazılmalıdı? “Avışın yurdu”, yoxsa “Abışın yurdu” yazılsın? “Calaxlıq”, yoxsa “Calaqlıq”? “Eylaslar”, yoxsa “İlyaslar”, “Möjdünlər”, yoxsa “Məcnunlar”? “Dərvişalı bulağı”, yoxsa “Dərvişəli bulağı”? “Namazalının suyu”, ya “Namazəlinin suyu”? “Novlu”, yoxsa “Navlı”? Hərə bir söz deyirdi. Kimi deyirdi “Şanazəryüyürən”, “Qoyudqıran”, “Şavağatbiçən” yazılmalıdı, kimi də deyirdi adları ədəbi dilə uyğun yazmaq gərəkdi.
Belə yerdə bir yazıyla can qurtarmaq olarmı? Bir də görürdün lövhəni dəyişib ədəbi dilə uyğun yazdırdılar. Ya da əksinə – dəyişib şivəyə uyğun yazdırırdılar.
Dava-şava? Onsuz olarmı heç. Yox, dava təkcə necə yazılmalıdı üstündə düşmürdü. Dava harda yazılmalıdı üstündə düşürdü. Biri deyirdi Mehdili yurdu beş addım o yandan başlayır, o biri deyirdi on addım bəridən. Biri deyirdi Atakişinin biçənəyi burda qurtarır, o biri deyirdi, yox, orda qurtarır. Biri deyirdi bura Qardaşxan biçən deyil, o biri deyirdi ora Zeynal biçən deyil.
Elə olurdu deyirdilər burda heç belə adda yer yoxdu. “Seyidin binəsi” yazılmış lövhəni çıxarıb atmışdılar ki, bu kənddə nə vaxtdan seyidin binəsi olub? Seyidlər də lövhəni yenidən dirəyə bərkitmişdilər, üstəlik, gecələr qarovulunu çəkib xəbərdarlıq eləmişdilər ki, cəddimiz haqqı, bu nişanı burdan çıxarıb atanı beşatılanla atacağıq.
Zarafat-zarafat, əməlli-başlı qovğalar düşürdü.
Zarafat? Onsuz olarmı heç. Zarafatcıllar dinc durarmı? Durmazlar! Biri gedib emalatxanada “Malqırılan” lövhəsi sifariş eləyibmiş. Emalatxanadan maraqlanıblar ki, filan kənddə Malqırılan adında yer varmı? Deyiblər, var. Amma emalatxananın fəhlələri lövhəni vurmağa gələndə lotular onları Malqırılana yox, bineyi-qədimdən mal oğrusu kimi tanınan tirəyə aparıb çıxarıblar. Deyiblər dirəyi bura sancın. Özləri əkiliblər, fəhlələr qalıb. İşin qızğın çağında tirənin adamları fəhlələrin başının üstünü alıblar ki, köpək uşağı, bu saat sizi qıracağıq! Aləm dəyib bir-birinə. Məsələ rayon rəhbərliyinəcən gedib çatıb. Rəhbərlikdən emalatxanaya tapşırıblar ki, sifariş qəbul eləyəndə daha diqqətli olsunlar, kənd hökumətindən sifarişi təsdiqləyən sənəd istəsinlər, bir də fəhlələr lövhə vurmağa gedəndə cavanları yox, ağsaqqalları eşitsinlər.
Deyilənə görə, belə zarafat çox olub. Yalan-gerçək, deyirlər emalatxananın ustaları arasında bu zarafatlardan babat pul qazananlar varmış, əl altdan qurama lövhələr düzəldib satırmışlar. Hələ deyirlər bir dəfə iki fəhlə babat qonaqlıq vədinə bilərəkdən gedib bir evin divarına “qanlıq” lövhə döşəyib. Fəhlələr özlərini elə aparıblar ki, guya heç nədən xəbərləri yoxdu. Amma bəxtləri gətirməyib. Ev yiyələrinə yaxşı bələd deyilmişlər. Qonaqlıq burunlarından gəlib. Düzü, heç bilən yoxdu yazıqlar (yalansa onları yazıq ilan vusun!) o qonaqlığı yeyə biliblər, ya yox. Çünki birinin dişlərini qırıblar, o birinin burnunu.
Rayonda hər yeri lövhələyib bitirhabitirdə bir məsələ üzə çıxdı. Aydın oldu ki, Laçında təzə yer adı da yaranıb. İşğaldan qabaq Laçın şəhərinin girəcəyində, yol qırağında, qaya üstündə iri dəmir şriftlərlə köhnə əlifbada (kiril qrafikasında) “Laçın” yazılmışdı. İşğal illərində bizimkilər Laçın haqqında videosüjet verəndə, məqalə, xəbər dərc eləyəndə bir vaxtlar orda aparılmış çəkilişdən – videodan, fotodan çox istifadə eləyərdilər. Laçın işğal olunanda düşmən o yazını qırıb töküb dəmirini də talamışdı.
Laçın azad olunanda rayona qayıdanlar o yerə çatanda istər-istəməz “Can Laçın” deyirdilər. Laçının adının boş qalmış yeri də adamları göynədirdi. O yeri görəndə hamının dilindən istər-istəməz bu nida qopurdu: “Can Laçın!”
Laçında yer adlarını yazmağa başlayanda birinci elə şəhərin, yəni həm də rayonun adını yazıb vurdular. Eyni yerdə, bu dəfə yeni əlifbada – latın qrafikasında iri dəmir şriftlərlə “Laçın” yazdılar. Amma bir az keçdi, aydın oldu ki, hamı o yerə “Can Laçın” deyir, oranın adı belə qalıb. Onda məsələ qalxdı: bəlkə “Laçın” sözü çıxarılsın, yerinə “Can Laçın” yazılsın, çünki yerin adı belədi. Ancaq bu da düz gəlmirdi, çünki yerin adı Can Laçın olsa da, şəhərin, rayonun adı Laçındı. Axırda ortaq variant tapıldı. “Laçın” sözünün aşağısından, bir az kiçik şriftlərlə üstünə “Can Laçın” yazılmış lövhə qoyuldu. O vaxtdan ordan keçəndə bu sözlər istər-istəməz qoşa oxunur: “Laçın – Can Laçın”.
Aylar, illər ötdü, yavaş-yavaş yaddaş bərpa olundu, möhkəmləndi, yer-yurd adlarını bilməyənlər də bildi, öyrəndi, yaddaşına hopdurdu. Kəndlərin, qəsəbələrin girəcəkdə adları saxlansa da, qalan lövhələrə ehtiyac qalmadı. O lövhələr köhnəldi, yerinə təzəsi vurulmadı. Yazılarını yağış yudu, dolu döydü, üstünü yenidən yazan olmadı. Ağacdan düşdü, divardan uçdu, dirəkdən qopdu, qaldırıb yerinə qoyan tapılmadı. Sel apardı, heç kim dalına düşmədi, qoy aparsın, – dedilər, – nolacaq. Neçəsini də adamlar özləri çıxarıb atdılar. Daha bu eldə Qızılboğaz dağını, Haça qayanı, Ər təpəni, Qızlar bulağını, Buzlu dərəni, Kölgəli gölü, Yal yurdu, Arpa gədiyi, Göy gavı, Qara güneyi, Cəfərin körpüsünü, Sultanbud günbəzini, Çala biçənəyi, Xırman yerini, Muncuqlu düzü, Alçalı barmağı, Dəyirmanın başını, Hörgünün içini, At damını, Qarğa meşəsini, Quzğun yuvasını tanımayan yoxdu, – dedilər, – bu yazılar nəyə gərək.
Lövhə yazan emalatxana bağlandı, ustaları, fəhlələri özlərinə ayrı iş tapdılar.
İndi o lövhələrin bir neçəsi Laçının tarix muzeyində, orta məktəblərin tarix siniflərində saxlanır. Bəziləri ölkənin mərkəzi muzeylərinə verilib. Arada o lövhələri Qarabağın işğal altında olduğu illərdən bəhs eləyən tədbirlərdə, sərgilərdə görmək olur.
Beləcə, yaddaşımız yerinə qayıdandan sonra yaddaş üçün düşünülmüş lövhələrin hamısı yox olub getdi: ya öz-özünə sıradan çıxdı, ya da bilərəkdən götürüldü. Amma bir lövhə var ki, indiyəcən qorunur, yazısı solanda yenidən yazılır, yeri boşalanda yerinə bərkidilir. O da “Can Laçın” yazısıdı. Bu yazıya heç kim toxunmayıb, indi də toxunmur. Laçının adı yenə Can Laçınla qoşa oxunur.
O yazıya siz də toxunmayın, Toğrul, atam nəvəsi, bu yerlər, bu ellər sizə əmanətdi. Bilirsənmi o üç hərflik “Can” sözündə necə dəhşətli bir sevinc, bir də necə dəhşətli kədər yaşayır. Bilirsənmi nə deməkdi sevinclə kədərin qoşa yaşanması – necə çətindi, necə çətindi… Bilirsənmi necə çətindi bir yandan torpağın işğaldan azad olunduğuna sevinən ananın o biri yandan da azad olunmuş torpaqda oğlunun şəhid olduğu dağa baxıb o dağı balasının adıyla çağırması. Bilirsənmi necə çətindi işğaldan qurtulmuş kəndinə sevindiyindən dizin-dizin gedən bacıların sonra itkinlərimizin son dəfə göründüyü dərəyə yığılıb dizinə döyə-döyə ağı deməsi…
Başqa yazılar:
Ağdama şükür
Köçəryanın məhkəməsi
Hikmət Sabiroğlunun Şuşaya qayıdışı
Ağdərədə toy
Zəngilanda dərs günü
Ölümsüz Xocalı
Kəlbəcərə gələn adam
