Qəzalinin şükürü
Azər Qaraçənli
Əbu Hamid əl-Qəzali[1] deyir şükürün məqamı böyük, dərəcəsi ucadı, hər kəs onda olan həqiqətə yetişə bilməz[2].
Qəzali “Kimyayi-səadət” (“Səadət kimyası”) əsərində yazır dinin bütün məqamları üç prinsiplə gerçəkləşir: elm, hal, əməl. Bünövrədə elm durur, ondan hal, haldan əməl yaranır. Qəzali şükürün həqiqətini də bu üç prinsipə uyğun izah eləyir. Deyir şükür elmi, şükür halı, şükür əməli var. Şükür elmi nemətlərin Allahdan olduğunu bilmək üçündü, şükür halı o nemətlərə görə ürəkdə yaranan sevincdi, şükür əməli nemətləri Allahın istəyinə uyğun işlətməkdi[3].
Şükür elmindən danışanda Qəzali deyir bütün nemətləri verən Allahdı, kimsə bu işdə Allaha şərik deyil, ona görə də şükür ancaq Allaha düşür. Qəzali deyir bir adamdan sənə nemət yetişsə, gərək biləsən ki, bunun səbəbkarı o deyil, Tanrıdı, onu bu işə Tanrı vadar eləyib. Deyir o adamın özündən olsaydı, sənə bir buğda dənəsi də verməzdi. Ona görə də Qəzali neməti adamdan görməyi cahillik sayır, deyir neməti adamdan görmək şükür yoluna çəpər çəkməkdi. Qəzali deyir şükür elmi ondan ötrüdü ki, bütün bunları biləsən, hər nemətin sənə Tanrıdan gəldiyini başa düşəsən[4].
Qəzali Musa peyğəmbərdən bir rəvayət danışır. Deyir Musa peyğəmbər minacat vaxtı Allahdan soruşub: “Allahım, Adəmi öz əlinin qüdrətiylə yaratdın, ona çox şey verdin, o sənə necə şükür elədi?” Allah cavabında deyib: “O, bunların məndən olduğunu bildi. Onun bilməyi elə mənə şükür eləməyi deməkdi”[5].
Şükür halından danışanda Qəzali deyir hər kəs nemət görəndə sevinir, ancaq sən nemətin özünə görə sevinirsənsə, bu, şükür deyil. Tutalım, padşah səfərə çıxanda xidmətçisinə bir at verir, xidmətçi sevinir. Onu sevindirən padşaha olan təşəkkürü deyil, ata olan ehtiyacıdı, xidmətçi atı səhrada tapsaydı da sevinərdi.
Qəzali neməti Allahın rizası, yardımı bilən insanın sevincini də yarımçıq şükür sayır. Deyir xidmətçi atı padşahın ona qayğısı, yardımı bilib sevinirsə, başqa nemətlərin də ümidinə düşür, belə sevinc nemətə görə deyil, ənam ümidinə görədi. Qəzali deyir bu, şükürdü, amma naqis şükürdü.
Qəzalinin fikrincə, kamil şükür odu atı minib şahın yanına gedəsən, şahdan özgə heç nə istəməyəsən, eləcə şahın özünü istəyəsən, buna da ürəkdən sevinəsən. Bu sevinc padşaha görədi, belə şükür kamildi. Qəzali deyir nemət insana din baxımından rahatlıq, asudəlik gətirirsə, nəticədə insan ibadətlə, elmlə məşğul olub Allahdan savab istəyirsə, şükürün kamillik dərəcəsinə yetişir. Qəzali belə bir misal da çəkir: “Şibli deyir şükür odu neməti görməyəsən, nemət verəni görəsən”[6].
Şükür əməlindən danışanda Qəzali deyir şükür əməli təkcə insanın hərəkətinə yox, ürəyinə, dilinə də aiddi. Deyir ürəklə gerçəkləşən şükür əməli odu hamıya xeyir istəyəsən, nemət məsələsində heç kəsə paxıllıq eləməyəsən. Dillə gerçəkləşən şükür əməli odu şükür eləyib çoxlu “Əlhəmdülillah” deyəsən, nemətə, onu verənə sevincini dilə gətirəsən. Şükür əməlinin hərəkətə bağlılığından danışanda Qəzali deyir hər bədən üzvü Allahdan bir nemətdi, Allah istəyir nemətləri onun istədiyi yöndə, yəni axirət işləri üçün sərf eləyəsən. Belə eləsən, Allahın şükürünü yerinə yetirmiş olarsan. İnsan Allahın nemətini ona itaət yolunda işlətsə, ilahi dərgaha yaxınlıq tapsa, bununla şükür eləmiş sayılar. İnsan Tanrının verdiyi nemətləri günah işlərə sərf eləsə, Allahdan uzaqlaşar, nemətə naşükürlük eləmiş olar. Yox, insan Tanrı nemət verdiyi halda dayanıb gözləyərsə, ya nemətləri naz-nemətə xərcləyərsə, çox olmasa da, yenə küfr eləmiş olar. Beləliklə, Qəzalinin yanaşmasına görə, hər bir nemətin şükürü onu Allah istəyən işlərə sərf eləməkdə, hər bir nemətin naşükürlüyüsə onu hikmət yolundan sapdırıb, yaradıldığı məqsədə sərf eləməməkdədi. Qəzali yazır: “Allahın nemətini onun istədiyi şeylərə sərf eləmək şükürdü, onun istəmədiyi şeylərə sərf eləmək naşükürlükdü”[7].
Qəzali yazır: “Sənin gözünü iki iş üçün yaradıblar: biri budu dünyada öz ehtiyaclarını ödəməyin yolunu tapasan, o biri budu Allahın xilqətindəki qəribəlikləri görüb onun əzəmətini anlayasan. Naməhrəmə baxsan, gözünü nemətə naşükürlük eləməklə işlətmiş olarsan. Gün işığı olmasa göz görməz, gözün neməti tamamlanmaz, yersiz-göysüz də günəş olmaz, gecə-gündüz yerin-göyün iştirakıyla yaranır. Ona görə də sən təkcə gözü, günəşi nemət saysan, yerin, göyün nemət olduğunu danıb naşükürlük eləmiş olarsan…
Sənə əli veriblər işlərini düzəldəsən, yuyunasan, yemək yeyəsən. Əlini günaha batırsan, nemətə naşükürlük eləmiş olarsan. Sağ əlinlə murdar şey yuyub, sol əlinə “Quran”ı alsan, bu da naşükürlük olar, çünki Allahın istədiyindən kənara çıxırsan…
Yersiz yerə ağacın budağını qırsan, ya çiçəyini qoparsan əlin, ağacın nemətini batil eləmiş olarsan. Ağacı yaradanda ona qidalanmaq üçün zoğlar veriblər, ayrı-ayrı işlərdən ötrü ağaca qüvvələr veriblər, bunların hər biri kamal dərəcəsinə yetişəndə bir vəzifəni yerinə yetirir. Onun yolunu kəsmək naşükürlükdü. Bir işinə gərək olanda ağacdan yararlana bilərsən. Onda ağacın kamilliyi sənin kamilliyinə fəda olar. Ədalət odu naqislik kamilliyə fəda olsun. Başqasının mülkiyyətində olan ağacı kəsmək naşükürlükdü. Sənin buna ehtiyacın olsa da, mülk sahibinin haqqı, ehtiyacı səninkindən üstündü. Düzdü, əslində bəndənin heç bir mülkü yoxdu, dünya açıq süfrədi, dünya nemətləri bu süfrəyə düzülmüş xörəklərdi, Allah-təalanın bəndələri bu süfrənin qonağıdı, heç kəsin mülkü yoxdu. Ancaq hər loxma hamıya düşə bilməz, kimsə bir loxmanı götürüb ağzına qoyubsa, daha bunu ondan geri almaq düz olmaz. Bəndələrin mülkü yedikləri bir loxmadan artıq deyil”[8].
Qəzali deyir adamların şükürdə qüsura yol verməyinin iki səbəbi var. Birincisi odu Allahın nemətlərini sayıb qurtarmaq, onların hamısını bilmək, hamısından xəbər tutmaq mümkün deyil. İkincisi odu insan ümumi istifadədə olan neməti nemət saymır – nəfəs almağına, gözünün görməyinə, ruhunun ona yardım göstərməyinə şükür eləmir. Qəzali deyir insanın tanımadığı bu sayaq yüz min nemət var. Nəfəsi tıncıxsa, yəqin bu nemətin (nəfəs almağının) qədrini biləcək. Gözü ağrımayınca görməyinə şükür eləməyəcək. Qəzali deyir belə bəndə pis bəndədi, onu vurmasalar nemətin qədrini bilməz. Deyir qoy qədirbilən olmaq üçün insan Tanrının nemətlərini tez-tez ürəyində yada salıb təzələsin. Amma Qəzali ardınca onu da deyir ki, bunu ancaq kamil adam bacarar. Naqis adamınkı odu bir bəlaya tuş gəlsin, xəstəxanaya, zindana düşsün, onda sağlamlığının, sərbəstliyinin qədrini bilib şükür eləyəcək.
Qəzali yazır: “Hava, günəş, işıqlı göz kimi ümumi nemətlərə şükür eləməyən insan nemətləri mal-dövlət kimi başa düşür, elə bilir nemət ancaq ona məxsus olanda nemətdi. O gərək bu yanaşmanın cahillik olduğunu bilsin, çünki nemət ümumi olanda nemətliyini itirmir. İnsan düşünsə görər onun çoxlu xüsusi neməti var; hər kəsə elə gəlir onun ağlı kimi ağıl, xasiyyəti kimi xasiyyət heç kimdə yoxdu, ona görə də insan başqalarını pis xasiyyətli, axmaq sayır, özünü belə bilmir. Adamların eybini sadalamaqla yox, şükürlə məşğul olmaq gərəkdi… İnsan gərək olana şükür eləsin, məhrum olduğu şey barəsində düşünüb narahat olmasın, özünü şükürdən məhrum eləməsin, bundansa bəlkə də ona haqqından da artıq verilən, haqqı çatmaya-çatmaya verilən nemətə baxsın”[9].
Qəzali bir əhvalat danışır. Deyir biri kasıbçılıqdan gileylənirmiş. Bir böyük adam ona deyib: “İstəyirsənmi on min dirhəmin olsun, amma gözün olmasın?” Gileylənən adam cavab verib: “Yox, istəmirəm”. Deyib: “Ağıl necə? On min dirhəmin olsun, amma ağlın olmasın”. Deyib: “Yox, bunu da istəmirəm”. Soruşub: “Əl, ayaq, qulaq necə?” Cavab verib: “Yox”. Böyük adam deyib: “Allah sənə əlli min dirhəmdən də qiymətli nemət verib, niyə gileylənirsən?!”[10]
Qəzali yazır camaatın çoxuna desən gəl sənin vəziyyətini filankəsin vəziyyətiylə dəyişək, razılaşmaz, özgəsinin vəziyyətini özünə götürmək istəməz: “Deməli, ona verilənin çoxu başqasına verilməyib. Ona görə də buna şükür eləməyə dəyər”[11].
Qəzali deyir bəlaya da şükür eləmək gərəkdi. Onun fikrincə, başı bəlada olan adam da şikayət eləyəndə günaha batır. Qəzali yazır: “Əlində heç bir ixtiyarı olmayan bədbəxt bir insanın yeddi göyün, yerin sahibindən giley eləməyindən pis nə ola bilər? Əksinə, bəlaya görə şükür eləmək lazımdı, ola bilsin, bu bəla onun xoşbəxtliyinə gətirib çıxaracaq. Yox, insan bəlaya şükür eləməyi bacarmırsa, heç olmasa səbir eləsin”[12].
Qəzali deyir küfrdən, günahdan başqa elə bir bəla yoxdu ki, onda xeyir olmasın. Deyir: “Sən bunun xeyir olduğunu bilməzsən, Allah sənin xeyirini səndən yaxşı bilir”[13].
Qəzali yazır bəla vaxtı beş cür şükür eləmək olar. Birincisi odu maddi ziyana uğramısan, mənəvi ziyana uğramamısan, yəni ziyan dünya işində olub, din işində olmayıb, buna şükür düşür. Qəzali yazır: “Biri Səhl Tüstəriyə deyir evimə oğru girib, bütün mallarımı aparıb. Səhl Tüstəri cavab verir: “Şeytan qəlbinə girib imanını aparsaydı nə eləyərdin?”[14]
İkincisi, maddi ziyanın özünün də dərəcələri var, elə xəstəlik, bəla yoxdu ki, ondan pisi olmasın, deməli, buna da şükür eləmək gərəkdi. Qəzali yazır: “Şeyxlərdən biri küçədən keçirmiş, yuxarıdan başına bir teşt kül töküblər. Şeyx başlayıb şükür eləməyə. Soruşublar nəyə şükür eləyirsən? Deyib odla cəzalanmağa məhkum olan küllə canını qurtardı, buna şükür eləməyə dəyər, bu tam bir nemətdi”[15].
Üçüncüsü, elə cəza, əzab yoxdu ki, axirətdə ondan böyüyü olmasın. Deməli, cəzanın, əzabın bu dünyada baş verdiyinə şükür eləmək lazımdı. Cəzanın, əzabın bu dünyada baş verməyi axirətdəki bir çox əzabın silinməyinə də gətirib çıxarır, bu dünyadakı əzablar o dünyadakı əzabları yüngülləşdirir. Qəzali Məhəmməd peyğəmbərdən belə bir hədis də gətirir. Onun yazdığına görə, peyğəmbər deyib: “Kimi dünyada cəzalandırırlarsa, axirətdə bunu eləmirlər. Bəla günahların kəffarəsidi, günahın kəffarəsi verilirsə, daha adamı niyə cəza gözləsin?”[16] Qəzali yazır həkim sənə acı dərman verirsə, ya səndən qan alırsa, bu səni incitsə də, şükür eləmək gərəkdi, çünki bu əziyyətlə xəstəliyin əzabından qurtulursan.
Dördüncüsü, sənə lövhi-məhfuzda yazılan bir müsibət yoldaymış, o müsibət yarı yoldan geri dönübsə, buna şükür eləmək lazımdı. Qəzali yazır Şeyx Əbu Səid ulaqdan yıxılanda deyib: “Əlhəmdülillah!” Soruşublar niyə belə deyirsən? Deyib: “Ulaqdan arxası üstə düşdüm, qismət beləymiş, əzəli hökmdə belə yazılıbmış”[17].
Beşincisi, Qəzali yazır bəlanın, müsibətin savabı böyükdü – bəla insanın bu dünyaya bağlılığını zəiflədir, bəlaya düçar olan adamın ürəyi bu dünyadan qırılır, beləcə bəla onun axirət qazanmağına kömək eləyir. Qəzali yazır: “Dünya yaşadığın anda sənin behiştindi, ilahi dərgahına gedəndəsə sənin zindanın olar. Kim dünyada bəlalara düçar olursa, onun ürəyi dünyadan xoşlanmaz, dünya onun üçün zindana, ölüm qurtuluş yoluna çevrilər. Elə bəla yoxdu ki, Uca Haqq onu bir ibrət, bir ədəb kimi qarşıya qoymasın”[18]. Bunun ardınca Qəzali hədislərdən misallar çəkir. Bir hədisdə deyilir siz öz xəstələrinizə dərman verdiyiniz kimi, Allah da öz dostlarına bəla göndərir. Qəzalinin yazdığına görə, Məhəmməd peyğəmbər deyib: “Allah sevdiyi bəndəsini bəlayla sınayır”[19]. Peyğəmbər deyib: “Behiştdə elə dərəcələr var ki, bəndə öz cəhdiylə ora yetişə bilməz. Allah onu ora bəlayla yetişdirər”[20].
Səbirli dərviş üstündü, yoxsa şükür eləyən varlı? Qəzali bu suala toxunub yazır: “Bil ki, səbirli dərvişin, yoxsa şükür eləyən varlının daha fəzilətli olduğu məsələsində fikir ayrılığı var”. Qəzali səbirli dərvişə üstünlük verir, onu daha fəzilətli sayır[21].
Qəzali imanın yarısını səbirdə, yarısını şükürdə görənlərlə razılaşır, bu barədə hədisin olduğunu da xatırladır. Yazır: “Hər şey əmələ bağlıdı, imanı əməllə əlaqələndirsən, möminin əməli möhnət zamanı səbir, nemət zamanı şükür eləməkdi. Bu baxımdan səbir imanın bir yarısı, şükür o biri yarısıdı, bu məsələ hədisdə əksini tapıb”[22]. Bununla belə, Qəzali səbiri şükürdən üstün tutur, çünki deyir ən çətini hansıdısa, onu əsas prinsip kimi götürməlisən. Qəzali yazır: “Bu cəhətdən heç nə səbirdən çətin deyil. Ona görə səbir bütövlükdə iman deməkdi. Peyğəmbərdən soruşublar: “İman nədi?” Deyib: “Səbir”. Yəni ən çətini budu. Eləcə də peyğəmbər bildirib: “Həcc ərəfə deməkdi”. Yəni savabın böyüklüyü ərəfəyə görədi, onu əldən versən Həcc ziyarəti hədərə gedər, ancaq başqa məsələlərdə hədərə getməz”[23]. Əsərində Qəzali Məhəmməd peyğəmbərin səbiri imanın hamısı yox, bir yarısı adlandırdığı haqda hədisin olduğunu da deyir[24]. Qəzali İbn Məsudun da şükürü imanın yarısı saydığını yazır[25].
“Kimyayi-səadət”in ayrı-ayrı yerlərində Qəzali yenə şükür mövzusuna qayıdır. İnsanın tərifə necə münasibət göstərməli olduğundan danışanda o, yazır: “Təriflənən adam gərək bilsin ki, tərif eləyən onun bütün sirlərini bilsəydi bu tərifi deməzdi. Allaha şükür eləməklə məşğul olmaq lazımdı ki, Uca Haqq onun batinini tərif söyləyənə pərdəli saxlayır”[26].
İnsanın xəlvətə çəkilməyinin faydalarından söz açanda Qəzali belə bir əhvalat danışır. Deyir: “Sabit Bənani övliyalardan olub. O, Həsən Bəsriyə yazıb ki, eşitmişəm Həccə gedirsən, səninlə söhbətləşmək istəyirəm. Həsən Bəsri cavabında bildirib: “Biz Uca Haqqın pərdəsi altında yaşayırıq. Ünsiyyət saxlasaq, bir-birimizdə elə şeylər görə bilərik ki, düşmənə də çevrilərik”[27]. Qəzali yazır: “Bu da xəlvətə çəkilməyin faydalarından biridi: bununla mürüvvət pərdəsi yerində qalır, batini tərəflər çılpaqlanıb açılmır. Çünki iç üz açılsa, xoşagəlməz şeylər ortaya çıxa bilər”[28]. Qəzali Sabit Bənaniylə Həsən Bəsrinin əhvalatını xəlvətə çəkilməyin faydasını göstərmək üçün misal çəksə də, bunu təriflənən adamdan danışanda dediyi “Allaha şükür eləməklə məşğul olmaq lazımdı ki, Uca Haqq onun batinini tərif söyləyənə pərdəli saxlayır” fikrinə qüvvət kimi də qəbul eləmək olar. Yəni şükür eləmək lazımdı ki, Allah bizim eyblərimizi örtülü saxlayır.
Yenə xəlvətə çəkilməyin faydalarından danışanda Qəzali bir misal çəkir: “Həsən Bəsriyə deyirlər burda bir kişi həmişə gəlib təkcənə sütunun altında oturur. Deyir bir də gələndə mənə xəbər eləyin. Xəbər eləyirlər, Həsən Bəsri gəlib kişidən soruşur: “Həmişə burda tək oturursan, niyə camaata qaynayıb-qarışmırsan, adamlarla ünsiyyət saxlamırsan?” Kişi cavab verir: “Bir işim var, məni xalqdan uzaqlaşdırıb Haqla məşğul eləyib”. Həsən Bəsri deyir: “Niyə gedib Həsənin söhbətlərinə qulaq asmaq istəmirsən?” Kişi deyir: “O iş məni Həsəndən də uzaqlaşdırıb, camaatdan da”. Həsən Bəsri soruşur: “O nə işdi elə?” Kişi deyir: “Nə Allahdan mənə bir nemət gəlir, nə də mən bir günah işlədirəm, ancaq həmişə nemətə şükür eləyirəm, günahımın da bağışlanmağını diləyirəm. Ona görə də nə Həsənlə məşğul ola bilirəm, nə də camaatla”. Həsən Bəsri deyir: “Yerini bərk saxla, sən Həsəndən də üstünsən, ondan çox bilirsən”[29].
___________
[1] Əbu Hamid İmam Məhəmməd Qəzali (1058-1111) – ilahiyyatçı, filosof
[2] Əbu Hamid əl-Qəzali “Kimyayi-səadət” (“Səadət kimyası”). 5 cilddə, II cild. Farscadan tərcümə, izah və şərhlər Nəsib Göyüşovundu. Bakı, “Şərq-Qərb” nəşriyyatı, 2011-ci il. Səh. 370
[3] Orda, səh. 373
[4] Səh. 373-374
[5] Səh. 375
[6] Səh. 376
[7] Səh. 378
[8] Səh. 382-383
[9] Səh. 396-397
[10] Səh. 397
[11] Səh. 397
[12] Səh. 377
[13] Səh. 397
[14] Səh. 397
[15] Səh 398
[16] Səh. 398
[17] Səh. 398
[18] Səh. 398-399
[19] Səh. 399
[20] Səh. 399
[21] Səh. 444
[22] Səh. 362
[23] Səh. 362-363
[24] Səh. 357
[25] Səh. 372
[26] Səh. 111
[27] Əbu Hamid əl-Qəzali “Kimyayi-səadət” (“Səadət kimyası”). 5 cilddə, I cild. Farscadan tərcümə, izah və şərhlər Nəsib Göyüşovundu. Bakı, “Şərq-Qərb” nəşriyyatı, 2011-ci il. Səh. 521
[28] Orda, səh. 521
[29] Səh. 512-513
A.Qaraçənlinin “Allaha şükür” kitabının bölmələri:
