Ruzanna Rəşidqızı
Təsəvvür edin ki, qapınız döyülür, açırsız, bir dəstə polis, arxada da jurnalistlər! Şəkillərinizi çəkirlər! Sizi tutub aparırlar! Sual döşəyirlər! Xəbəriniz olmayan “dəhşətli” (bu qədər adam tökülübsə, yəqin ki, “dəhşətli” olub) cinayətdə günahlandırıldığınızı eşidirsiz. Sizinlə bərabər yaxınlarınız, sonra uzaq qohumlarınız, sonra da yaşadığınız kəndin, ya şəhərin, ölkənin sakinləri “cinayətkar olduğunuzu” öyrənirlər! Çünki qapınızda çəkilən şəkillər hər yerdədir!
Amma bəxtiniz gətiribsə – sivil ölkədə doğulmusuzsa, ədalətli məhkəmə, sizin də imkanınız varsa, yaxşı vəkil tutmusuzsa, günahsızlığınızı sübuta yetirir, bütün səs-küyə, sizi alt-üst edən bütün həngamələrə rəğmən azadlığa çıxırsız.
Necədir? Əvvəlki həyatınıza davam eləyə bilərsizmi?
…San-Diyeqoda cinayət işləri üzrə vəkil Stefano L.Molea yazır ki, məhkəmələrdə ətrafındakılardan çox vaxt eyni şeyi soruşmalı olur: “Müttəhimə baxanda özünüzə hansı sualı verirsiz? “O neyləyib?”, yoxsa “O nədə günahlandırılır?” Çünki cəmiyyətin təqsirləndirilən şəxsə qərəzinin həddini məhz bu iki sual müəyyən eləyir. Və… vəkilin fikrincə, qərəzi yaradan həm də bu sualları fərqləndirməyən, neytral tonda danışa bilməyən mətbuatdır.
Təqsirsizlik prezumpsiyasını tək media yox, hər kəs qorumalıdır. Bütün beynəlxalq sənədlər və konvensiyalar günahı sübuta yetirilməyincə, haqqında məhkəmə hökmü çıxarılmayınca hər kəsi təqsirsiz hesab edir. Yəni təqsiri qanuna uyğun şəkildə sübut olunmayan şəxsi “cinayətkar” adlandırmağa kimsənin haqqı yoxdur, hələ kütlənin rəyini formalaşdıran mətbuatın heç haqqı yoxdur. Beynəlxalq jurnalistika təşkilatları, məktəblər təqsirsizlik prezumpsiyasını sözlük və ensiklopediyalarına elə-belə salmayıblar. Bu problem dünyanın hər yerində var. Jurnalistlər səs-küylü cinayət işlərindən yazanda əsas prinsiplərini (dəqiqlik, qərəzsizlik və tərəfsizlik), məsuliyyətini unudur, auditoriyanı maraqlandırmağa çalışıb, “Cinayətkar tapıldı!”, “Qatil filankəs imiş!” kimi başlıqlar qoyurlar.
2011-ci ildə Britaniyada pasiyentləri öldürməkdə şübhəli bilinərək həbs edilən Rebeka Leyton bütün dünyada biabır olmuşdu. Mətbuat onun fotolarını dərc edəndə üstünə “ölüm mələyi”, “qatil qadın” yazırdı. Gənc tibb bacısı 6 həftə həbsdə qalandan sonra günahsızlığı sübut edildi və o, haqqında jurnalistlərə informasiya ötürən Mançestr polisini məhkəməyə verib 53 min funt sterlinq aldı. Baş verənlərdə medianın da “əməyini” danmırdılar. R.Leytonun mətbuat vəkili Maks Kliford demişdi ki, mətbuatdan verilən şikayətlərə baxan komissiya öz işini görsəydi xanım Leyton kimi adamlar mənim yanıma gəlməzdi, onu müdafiə edə bilən qurumlara üz tutardı.
Beynəlxalq Açıq Jurnalistika Məktəbi təqsirsizlik prezumpsiyasını izah edərkən yazır ki, mətbuatın bu prinsipi qorumaması bəzən məhkəmənin də işini çətinləşdirir, məhkəməyə qədər yaranan ictimai rəy ədalətli qərar çıxarmağa əngəl olur. Yenə Britaniyada 65 yaşlı Kris Ceffri gənc qonşusunu öldürməkdə şübhəli bilinib, sonra buraxılanda onun haqqında yazanda məhkəməyə hörmətsizlik etdiklərinə görə “The Daily Mirror” 50 min, “TheSun” qəzeti isə 18 min funt sterlinq cərimələnmişdi. 8 qəzet isə K.Ceffriyə mənəvi zərərə görə kompensasiya ödəməkdən əlavə, yazılı şəkildə üzrxahlıq da eləməli olmuşdu.
Belə hallarda mətbuat orqanının itirdiyi etimad ödədiyi zərərdən qat-qat ağır ola bilər. Ona görə də beynəlxalq jurnalistika təşkilatları medianı bütün durumlarda diqqətli olmağa, rəsmilərin açıqladığı məlumatlara da məsuliyyətlə yanaşmağa, təqsirləndirilən şəxsin ləyaqətini qorumağa, bir sözlə, jurnalist etikasına riayət etməyə çağırırlar.
Hüquq müdafiəsi təşkilatları isə həm də manşetlərə çıxarılacaq fotoları təsəvvür etdiklərindən, məhkəmə zallarında təqsirləndirilən şəxləri dəmir barmaqlıqlar arxasına, yaxud şüşə qəfəslərə salmamağı məsləhət görürlər.
Bütün bunlar, əlbəttə, günahsız insanı ləkələmək qədər ağır cinayətə ortaq olmamaq üçündür. Mətbuat belə cinayətlərə ortaq ola da bilər, olmaya da – hər ikisi çox asandır. Bəzən eləcə sözləri seçmək – “cinayətkar” yox, “cinayətdə təqsirləndirilən”, “günahkar” yox, “günahlandırılan”, “qatil” yox, “qətldə şübhəli bilinən” yazmaq yetər. Ya da san-diyeqolu vəkilin dediklərini xatırlamaq olar: Biz özümüzə hansı sualı veririk?
Və ya sual veririkmi?
Müəllifin başqa yazıları:
