Harinin ikinci intiharı
Mətləb Ağa
Nə zamansa, keçmişimizdə bizimlə bağlı və ya bizim səbəb olduğumuz elə hadisələr baş verib ki, onlar özümüzdən asılı olmayaraq heç vaxt gözlərimizin qabağından çəkilmir, beynimizi dinc qoymur, ürəyimizi narahatlıqla döyündürür, bizə əzab verir və bütün bunlar azmış kimi, hətta bizi utandırır da.
Çox istəyirik ki, həmin keçmişin qara kölgəsini biryolluq özümüzdən uzaqlaşdıraq, bir daha xatırlamaq belə istəmədiyimiz o ağrılı, utancverici xatirələri unudaq, ancaq nəticədə tam əksiylə qarşılaşırıq, nə qədər o əzablarla üzülüşməyə can atırıqsa, onlar o qədər güclü təkanla üzərimizə şığıyıb nəfəs almağa, göz açmağa macal vermir…
Fəlsəfi, sosial və mənəvi sualları psixoloji aspektdən cavablandırmağa cəhd edən “Solyaris” romanı (1961) yəhudu mənşəli Polşa yazıçısı Stanislav Lemin yaradıcılığının “magnum opus”udur desəm, yanılmaram…
Psixoloq Kris Kelvin, o, anadan olandan təxminən yüz il əvvəl tapılmış, iki-qırmızı və mavi günəşli, bir neçə kiçik adanı çıxmaq şərtiylə səthi büsbütün plazma Okeanından ibarət Solyaris planetini tədqiq etməkdən ötrü oradakı Yer Stansiyasına gəlir.
(Baxmayaraq ki, Kelvin doğulandan əvvəlki yüz otuz illik dövr ərzində Solyarisə dair konkret yekun fikir əldə edilməyib).
Solyarisdəki Stansiyada məskunlaşan insanlar psixoloqu soyuq qarşılayır, söhbət zamanı Kelvin Snautdan öyrənir ki, Stansiyadakı üç nəfərdən biri – Qibaryan elə bu gün intihar edib, meyiti soyuducu anbardadır, digər əməkdaş Sartorius öz otağında guşənişindir və ətrafla ünsiyyətdən qaçır, Snautun özü Kelvinlə qaraqabaq, şübhəli davranır, qapalı, çəkingən ünsiyyət qurur, Kelvin sonradan bilir ki, Snaut psixoloqun da Solyarisin Stansiyaya yolladığı “qonaqlardan” (Kelvingil onları “F varlıqları” adlandırır) olmasından qorxurmuş.
Kris Stansiyaya təşrif buyurduğu dəqiqədən etibarən sanki qarabasmalar aləminə düşür və bir müddət sonra dəqiqləşdirir ki, baş verənlər tək onunla əlaqədar deyil, çoxdan başlanmış hadisələrin davamıdır…
İntihar etmiş Qibaryanın soyuducu anbardakı meyitini yoluxan Kelvin orada, Qibaryanın meyitinin böyründə uzanmış, az əvvəl dəhlizdə təsadüf etdiyi zənci qadınla – psixoloqun təbirincə, “qara Afrodita”yla da rastlaşır.
Tezliklə Snautun qaraqabaqlığının və Sartoriusun guşənişinliyinin daha bir səbəbi Kelvinə məlum olur, Yerdəki keçmiş sevgilisi Harinin öz kayutunda zühurundan sonra psixoloq anlayır ki, Stansiyadakı digər iki nəfərin də belə qonaqları var və ən əsası, Qibaryanın özünü öldürməsi də yəqin ki, elə qonağı olmuş zənci qadınla əlaqəlidir.
(Bu barədə aşağıda bir də qeydlərim olacaq).
Hari psixoloqla sevgili olub, onunla birlikdə yaşayıb, Kelvinin təqsiri ucundan zəhərli iynəylə intihar edib və bu, Kelvinin ən ağrılı yeri, ona əzab verən ən dəhşətli xatirəsidir, elə bir şeydir ki, Kelvin xatırlamaqdan belə qorxur…
Kelvin baş verənlərə yavaş-yavaş adaptasiya olduqca dərk edir ki, süni Harini yanına Okean göndərib, Kelvinin ən əzablı xatirəsiylə “oynayan” – Hari əhvalatını “düzüb-qoşan” (Kelvin bu prosesi, süni Hari əhvalatını “insanın bütün yaddaşını ölçmək və onun ən ağrılı yerini tapmaq” adlandırır) Odur – Okeandır.
(Artıq kitabın son səhifələrində Kelvin və yoldaşları birmənalı o qənaətdədirlər ki, Okean özlüyündə canlı varlıq, bütövlükdə düşünən nəhəng bir beyindir).
Okean bütün bunları nə məqsədlə edir?
(Şübhəsiz ki, o, istəsə Stansiyanı göz açıb-yumunca darmadağın edə və ya oradakı insanları su içimi kimi asanlıqla öldürə bilərdi).
Odur ki, bəlkə Okeanın insanlara münasibətinin mənasını Snautun Kelvinə sərxoş vəziyyətdə dediklərində axtarmaq lazımdır:
“Qulaq as, Kelvin, bəlkə o (Okean), bizə xeyirxahlıq arzulayır? Bəlkə bizi xoşbəxt eləmək istəyir, amma necə eləyəcəyini bilmir? O, bizim beynimizdən arzularımızı oxuyur, axı əsəb proseslərinin cəmi iki faizi şüurludur. Buna görə də o, bizi bizim özümüzdən yaxşı tanıyır. Demək, ona qulaq asmaq lazımdır. Onunla razılaşmaq lazımdır”.
Snautun dediklərində həqiqət payı olmamış deyil.
Bəlkə Okean Stansiyadakı insanlara qarşı münasibətiylə onu demək istəyirdi ki, məsələn, konkret olaraq sən, Kris Kelvin, özünü, şüurundakıları dərk etmək qabiliyyətinə sahib deyilsənsə, əgər sənin öz ürəyindəkiləri anlamaq gücün yoxdursa, onda başqa bir Şüuru, bütöv bir Planeti, Kainatı necə dərk edə bilərsən? Və ən mühümü, öz şüurunun çağırışını “eşitməyən” kimsə özgəsini başa düşə bilərmi? Və daha ən əsası, əgər sən, Kris Kelvin, sevdiyin qadının – Harinin ölümündə təqsirkarsansa və bunu düz on il özündən belə gizlətməyə çalışmısansa, bunu özünə belə etiraf etməyi bacarmırsansa, onda mənimlə nə işin var, hansı haqla Okeanı anlamaq, onu mənimsəmək ambisiyasına düşmüsən, get öz dərdini çək…
(Kelvin Hariyə onu da düz demirdimi ki, insanlar belə planetlə (Solyarislə) qarşılaşacaqlarını, belə tapmaca üzərində baş sındıracaqlarını təsəvvür belə etmirdilər, Yer sakinlərinin düşüncəsinə görə, qarşılacaqları dünyalardakıları ya əsarətə altına alacaq, ya özləri əsarət altına düşəcək, ya da onlarla sadəcə ünsiyyət quracaqdılar, ayrı yol yoxdu).
Başqa sözlə, Okeanın bizimlə “oyunu” alt şüurumuzdakı xatirələrimizə, keçmişimizə cavab reaksiyasıdır, dünənimizdəki qeyri-insani davranışlarımıza təpki mexanizmidir, həm də belə görünür ki, Okean insanları ümumiyyətlə heç vecinə almır, Onu ancaq narahat edəndə, “əl-ayağına dolaşanda” öz əlimizlə özümüzü cəzalandırır, keçmişimizdəki ən ağır günahlarımızı maddiləşdirib yanımıza göndərməklə bizə nələrisə xatırladır…
Maraqlıdır ki, (bunu Kelvin də təsdiq edir) Okean Stansiya sakinlərinin beyinlərindəki, alt şüurlarındakı ən ağrılı, onlara ən çox əzab verən nöqtələri yuxuda olduqları vaxt aşkarlayır, ardından bu xatirələrin obyektini (insanı) olduqca dəqiq maddiləşdirib surətini çıxarır;
(Snaut: “Madam ki, qonaq həmişə oyanma anında gəlir, onda o, istehsal reseptini biz yuxuda olarkən bizdən götürür. Bizim ən mühüm vəziyyətimizin məhz yuxu olduğunu güman eləyir”).
Bu yöndən, “Solyaris” digər məşhur yəhudinin – Ziqmund Freydin düşüncələrinin Stanislav Lem qələmində özünəməxsus reinkarnasiyasıdır desəm, məncə, səhv etmərəm. Odur ki, ”Solyaris”i başa düşmək üçün Freyd fəlsəfəsindən də xəbərdar olmaq lazımdır…
Freyd insanın altşüurunun onun psixologiyasına təsir gücünü israr edir, elə Freyd yaradıcılığının ən mühüm totemlərindən biri də məhz “altşüur”dur.
Filosof yazırdı ki, hazırda ifadə edə bilmədiyimiz emosiyalarımız ölmür, onlar diri-diri basdırılır və haçansa təzədən doğulur.
Bundan başqa, Freydin fikrincə, yuxular şüurun “bilmədiyi” duyğuları, hadisələri “görür” və bu da şüuraltının mövcudluğunun isbatıdır.
Freyd iddia edir ki, yuxular (xırda istisnalar mümkündür) reallaşmamış, özümüzdən belə gizlətdiyimiz istəklərimizin ifadəsidir. O, eyni zamanda yuxuların yalnız bugünkü arzuların yox, həyata keçməyən uşaqlıq xəyallarının da əksi ola bildiyini xatırladır…
Kelvin də romanın elə “Yuxular” fəslində sanki Freydin fikirlərinə dəstək verir:
“…Stansiyadakı hər şey, mənimlə Hari arasında baş verənlər dəhşətli dayanıqsız tarazlıq vəziyyətindədir və onun pozulması hər şeyi xarabazarlığa döndərə bilər. Niyə? Bilmirəm… Hərçənd başqa bir anlaşılmazlıq da var idi: yuxular… bu yuxularda bilavasitə mənim ətrafım bütün dəqiqliyinə və maddiliyinə görə ayıqlıq təəssüratını geridə buraxırdı. Mən yuxudan inanılmaz hisslərlə oyanır, bu qənaətə gəlirdim ki, gerçəklik, həqiqi gerçəklik məhz yuxudur, gözümü açarkən gördüklərim isə yalnız hansısa… kölgələrdir… Elə yuxular olurdu ki, …özümü işgüzar, ləng tədqiqatların obyekti kimi hiss edirdim; …bu, …tam boşluğa qədər məhv olmaq idi. Bu… işgəncələrin sərhədi, sonu yox idi; bir neçə gündən sonra belə, bircə dəfə xatırlayanda ürəyimin döyüntüləri güclənirdi…”
Psixoloq keçmiş səhvini “düzəltmək”, hətta yeri gəlsə, mümkün olmayacağını bilsə də süni Hariylə birlikdə Yerə qayıtmaq arzusundadır. Lakin süni Hari də öz əslinin taleyini təkrarlayır (daha doğrusu, Sartorius və Snautun onu “yoxa çıxarmasıyla” könüllü razılaşır), bu dəfəsə günahkar Kelvin deyil, bu ikinci intihar əslində Kelvinin xilasıdır, süni Hari onu dəhşətli yuxulardan, qızın gələcəyiylə bağlı qeyri-müəyyənlikdən qurtuluşu naminə bu addımı atır, ancaq Kelvin, Harinin yenidən bir gün onun yanına dönəcəyinə ümidini heç itirmir…
Bəlkə Qibaryanın intiharının səbəbini də Freydin bu düşüncələrində axtarmalıyıq:
“Qəribə deyil? Xatirələr xoşbəxtlik mənbəyidir, amma bəzən xatırlamaq… intihar səbəbi belə ola bilər…”
Yəni Qibaryanın yəqin ki, meyitindən belə əl çəkməyən zənci qadınla bağlı hansısa acı bir xatirəsi vardı və Okeanın “qara Afrodita”nı şüuraltından “oyandırıb” yenidən Qibaryanla üz-üzə gətirməsi astronavtın iradəsini sarsıdıb onu intihara sürükləmiş, onun əsəbləri Kelvindən fərqli olaraq bu görüşə dözməmişdi…
…Yeri gəlmişkən, 1972-ci ildə “Solyaris”in əsasında məşhur rus rejissoru A.Tarkovski eyni adlı film də çəkib və bu film həmin il Kann festivalında Qran-pri mükafatını qazanıb, 2002-ci ildəsə ABŞ rejissoru Stiven Soderberq kitabı təzədən ekranlaşdırıb.
Tarkovsi özü “Solyaris”i səhnələşdirməsinin səbəbini belə açıqlayırdı:
“Nə olur olsun, son ana qədər mübarizə aparan bir qəhrəmana hörmətim var. Çünki ancaq belə bir insan qələbə qazandığını iddia edə bilər”.
Stanislav Lem, Tarkovskinin (həm də Soderberqin) filmini mənfi qiymətləndirir, Tarkovskini onda qınayırdı ki, o öz düşüncələrini ifadə etmək üçün “Solyaris”dən bir bəhanə kimi faydalanıb…
…Bir daha yeri gəlmişkən, mən ancaq Stanislav Lemin “Solyaris”indən danışırdım…
