“Bakıda yaşamaq tale deyil, sənətdir”
İyunun 3-də nasir, publisist, tərcüməçi Nəriman Əbdülrəhmanlının 60 yaşı tamam olub. Nəriman Əbdülrəhmanlının 55 yaşında həmkarı Fəxri Uğurlunun onunla etdiyi söhbəti oxucuların diqqətinə çatdırırıq.
Nəriman Əbdülrəhmanlı 1958-ci ildə Gürcüstan Respublikası Qaraçöp mahalının Düzəyrəm kəndində anadan olub. Bakı Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsini bitirib. Moskvada Ümumittifaq Kinematoqrafiya İnstitutunun nəzdində kinossenari kursunda təhsil alıb. 11 kitabın (roman, povest, hekayələr və sənədli nəsr), 50-dən çox tərcümə kitabının müəllifidir.
– Nəriman, 55 yaşı haqladın. Yaşla bağlı hansısa kompleksin, narahatlığın, həyəcanın varmı?
– Hərdən fikirləşirəm ki, Allahın verdiyi möhlət daralır. Normal işləmək üçün vaxt az olur. Beş-üç il ömrümüz qalıb. Ona görə də planlaşdırdığım, həyata keçirmək istədiyim işləri daha sürətlə reallaşdırmağa çalışıram, deyirəm heç olmasa bir əli uzanıqlı getməyim.
– Sənin iş qabiliyyətin, əməksevərliyin, məhsuldarlığınla bağlı ədəbi çevrələrdə əfsanələr dolaşır. Buna necə nail olursan, iş rejimin necədir?
– Tofiq Abidin yarızarafat, yarıciddi deyirdi mən kolxozçu deyiləm ki, zəhmətkeş, məhsuldar olam… Bu, əlbəttə, zarafatdır. Azərbaycan müstəqil olandan sonra 11 il hərbi sistemdə işlədim. Hərbi həyat tərzi mənə daha da intizamlı olmağı öyrətdi. O rejim tamam fərqlidir, orada dəqiqənin, saniyənin də hökmü var. Müdafiə Nazirliyindən istefaya çıxanda belə yaşayış məndə artıq vərdişə çevrilmişdi. Hər səhər saat 7-də işə başlayıram, günortaya qədər yalnız öz yazılarımla məşğul oluram. Günün ikinci yarısını tərcümələrə, başqa işlərə həsr eləyirəm. Axşamlar heç işləyə bilmirəm.
– Bəzi yazıçılar yalnız gecələr yazırlar…
– Saat altıdan sonra işləyə bilmirəm. Bu, artıq formalaşmış həyat tərzimdir. Hərbi sahədən ayrılandan sonra hökumət işində işləməmişəm. Demək olar, həmişə azad yaradıcılıqla məşğul olmuşam. “Ulduz” jurnalında, “Lider” televiziyasında, “Qanun” nəşriyyatında, Azərbaycan Tərcümə Mərkəzində işləyəndə də sərbəst iş qrafikim olub.
– Gəl bir az əvvələ qayıdaq. O vaxtkı Azərbaycan Dövlət Universitetini bitirəndən sonra təyinatla Gürcüstana getdin…
– Yox, bir müddət Daşkəsəndə işlədim. Sonra Ümumittifaq Kinematoqrafiya İnstitutunun ssenari şöbəsində təhsil almaq üçün Moskvaya getdim, amma müəyyən səbəblər üzündən alınmadı. Bununla belə, orada üçaylıq ssenari kursunu bitirdim. Ardınca Tiflisə yollandım, 5 il “Sovet Gürcüstanı” qəzetində çalışdım.
– Bildiyim qədər Tiflisdə rəhmətlik Eyvaz Əlləzoğlu, Lətif Mustafaoğlu ilə bir yerdə qalmısan.
– Səksəninci illərdə Tiflisdə çox gözəl ədəbi mühit vardı. “Sovet Gürcüstanı” qəzetində ədəbiyyat şöbəsinin müdiri işləyən Arif Mustafazadə gözəl nasir, dərin təfəkkürlü insan idi. Bir neçə il qabaq onun bir kitabını nəşr elətdirdim. Mən dünya ədəbiyyatını o səviyyədə bilən adamla bəlkə heç vaxt rastlaşmayacam.
– Nəyin hesabına bilirdi? Gürcü ədəbi mühitinin, yoxsa gürcü dilinin hesabına?
– Gürcü ədəbi mühitinin hesabına. Ariflə yanaşı Eyvaz Əlləzoğlu, Səməd Qaraçöp, Lətif Mustafaoğlu, İbrahimxəlil, Allahverdi Təhləli, Rafiq Hümmət də orada yaşayırdı. Özümüzün mikromühitimiz vardı. Təşkilati işləri yaxşı bacaran Əzim İsmayıllı “Dan ulduzu” adlı ədəbi almanax hazırlayırdı, üç il çıxdı. Yəni 80-ci illərin sonuna qədər gözəl mühit vardı. Quruluş dəyişəndən sonra o illərin bəxtinə düşən yazarlar da hərəsi bir tərəfə dağıldı.
– Deyirsən Tiflisdə özünüzə mikromühit yaratmışdınız. Sirr deyil ki, o vaxt Gürcüstanda mədəni mühit bizdəkindən daha demokratik, dünyaya daha açıq idi. Gürcülərin həm sovet, həm də dünya ədəbi-mədəni prosesinə inteqrasiya imkanı bizimkindən qat-qat artıq olub. Bəs bizim azərbaycandilli ədəbi camiənin Gürcüstan ədəbi mühitinə inteqrasiyası necə baş verirdi, qaynayıb-qarışırdınızmı?
– Əlbəttə, Gürcüstan Yazıçılar İttifaqının Azərbaycan bölməsi vardı. Cürbəcür mədəni tədbirlərə, rəsm sərgilərinə, tamaşaların, filmlərin premyeralarına gedirdik. Yəni gürcü ədəbi mühitiylə iç-içə yaşayırdıq. Çoxumuzun gürcü dostları vardı, həmişə təmasda olurduq, bir-birimizin tədbirlərinə qatılırdıq. Tərcümələr eləyirdik. Mənim gürcü ədəbiyyatından çevirmələrimin əsası da elə 80-ci illərdə qoyulub.
– Neçə tərcümə kitabın çıxıb indiyə qədər?
– İndiyəcən 22 tərcümə kitabım çıxıb, 11-i də çap prosesindədir. Bunlardan dördü 150 cildlik dünya ədəbiyyatı seriyasındandır, 7 kitab isə “Qanun” nəşriyyatının sifarişidir.
– Dediyin kimi, səni biz həm də gürcü ədəbiyyatının tərcüməçisi kimi tanıyırıq. Bildiyimə görə, Otar Çiladzenin “Uğuruma çıxan adam” romanını çoxdan çevirmisən. Çiladze vaxtilə dünyada tanınan yazıçıydı.
– Elədir, 1999-cu ildə Nobel mükafatına təqdim olunmuşdu. Sona Günter Qrassla ikisi qaldı. Siyasi motivlər ədəbi meyarlardan ağır gəldi, mükafatı Günter Qrassa verdilər. “Uğuruma çıxan adam” dünya ədəbiyyatının möhtəşəm nümunələrindən sayılır. Bir neçə il bundan qabaq romanın beş-altı fəslini “Xəzər” jurnalında çap elətdirdim. Bu roman bizə həm də ona görə maraqlıdır ki, əsas qəhrəmanlarından biri Borçalıdandır. Əsərdə 1900-cü illərin sosial-etnik modeli var. Anna gürcünün, Borçalı oğlu türkün, Kayxosro isə rusun timsalıdır. Gürcüstan rusla türkün arasında qalıb. Çiladze bu əsərində lokal məişət əhvalatlarının timsalında Gürcüstanın taleyini simvollaşdırıb. Həm də Borçalıya daha çox sevgiylə yanaşıb. Əsərin möhtəşəm dili, üslubu var. Romanı Bakıda çap elətdirmək çoxdankı arzumdur.
– İndi ki dünya ədəbiyyatından çevirmələri üzə çıxarmaq qabaqkı kimi çətin deyil. Nəşriyyatlar niyə bu romana yiyə çıxmır?
– Yazıçını yaxşı tanımırlar.
– Təqdimatdan çox şey asılıdır.
– Mən onun haqqında portret yazmışam. Başqa nə cür tanıtmaq olar ki?
– Az qala Nobel mükafatına layiq görüləcəkdi dedin, bunun özü də yaxşı təqdimatdır.
– Professor Nizami Cəfərov “Azərbaycanşünaslıq” kitabında bu romanı tənqid eləyib, əsərin xristian nöqteyi-nəzərindən yazıldığını deyib. Yaxşı, müəllif xristiandırsa, hansı mövqedən yazmalıdır? Amma mənə görə, roman dünya ədəbiyyatının seçilən əsərlərindəndir.
– Gələk Qoderdzi Çoxeliyə, onun da povest-hekayələr kitabını Tofiq Mirzəylə birlikdə tərcümə eləmisən. Yadımdadır, doxsanıncı illərdə o hekayələrdən bəziləri dövri mətbuatda işıq üzü görürdü. Bizim o vaxt hələ çox ölgün olan ədəbi mühitimizdə Çoxelinin hekayələri maraqla qarşılanırdı.
– Qoderdzi Çoxeli onda çox gənc idi. Gürcüstan televiziyasında işləyirdi, Tofiq Mirzəylə də dost idi. Bir-birimizin evinə gedib-gəlməklə dostlaşdıq. Bizi filmlərinin premyerasına dəvət eləyirdi. Əvvəlcə onun nəsr yazdığını bilmirdim. İlk kitabı çıxdı, oxuduq, gördük bu oğlan qeyri-adi yazıçıdır. Az sonra həmin kitabı Moskvanın “Molodaya qvardiya” nəşriyyatı da buraxdı. Sonra kitab Almaniyada nəşr olundu. Biz o kitabı, təəssüf ki, maddi problemlər ucbatından yalnız 2006-cı ildə üzə çıxara bildik.
– Bildiyim qədər onun elə dərin savadı da olmayıb…
– Hə, onunku Allah vergisiydi. Öz yazılarını da qrammatik səhvlərlə yazırdı. Ancaq yazısında kinematoqrafik duyum çox güclüydü.
– Ötən əsrin 80-ci illərində gənc sovet yazıçılarının Moskvada çap olunmuş bir almanaxında Qoderdzinin “Küknarlara məktub” hekayəsini oxuyanda əməlli-başlı heyrətlənmişdim ki, yazıçı da insanla təbiət arasındakı sərhədi belə asanlıqla götürə bilərmi?! Onun yazılarında təbiətin bütün qapıları insanın üzünə taybatay açılır, adam panteistik cənnətə düşür… Sonralar Bakıya da gəlmişdi, sən onu üç gün müşayiət elədin, haqqında portret də yazdın.
– Çoxeli haqqında iki dəfə portret yazmışam. İkincisini onun öldüyünü eşidəndən sonra yazdım. Sən dediyin vaxt Bakıya Şərq-Qərb festivalına gəlmişdi. Festivalda Pyer Rişar da iştirak eləyirdi. Təbii ki, hamı Pyer Rişarın üstünə cumdu, Qoderdzi kölgədə qaldı. O, həddən artıq darıxan adamıydı. Çox içirdi, ailədə problemləri vardı. Demək olar, başından duman çəkilmirdi. Ona həsr elədiyim yazının adını da “Hardasan, dumana düşmüş adam?” qoymuşdum. Bakıda qaldığı üç gün ərzində ayılmadı, harada olduğunu bilmədi, nə gəlməyindən, nə getməyindən xəbər tutdu. Onu elə dumanın içində də yola saldım. Həmişə narahat idim ki, başına bir iş gələcək.
– Sonradan, deyəsən, bir monastıra çəkilmişdi.
– Hə, neçə müddət rahib kimi yaşadı. Romanları vardı, çap elətdirə bilmirdi. Burda olanda mənə dedi içimdə bir roman var, oturmağa yer lazımdır ki, onu yazım. Maddi problemi çoxuydu. Gəldiyi kimi də getdi. Ölümünü xeyli sonra Ankarada eşitdim. Özünə qəsd eləmişdi.
– Yanılmıramsa, əvvəllər də intihara cəhd göstərmişdi.
– Hə, özünü bıçaqlamışdı, amma ölümdən qurtarmışdılar. Həyat onu tez parladıb tez də söndürdü. Qoderdzi Çoxeli mənim üçün ədəbi fenomendir.
– Gürcüstanda doğulub boya-başa çatmısan. Sənin gənclik dostun, nəsildaşın rəhmətlik Eyvaz Əlləzoğlu Azərbaycanda çox qəriblik çəkirdi, Gürcüstandan gəldiyinə peşman olmuşdu. Onun təbii kodları buralara heç uyuşmurdu. Səndə vəziyyət necədir?
– Görünür, insan doğulanda özüylə bu dünyaya təbii kodu da gəlir. Mən də o mərhələni əziyyətlə adladım. Təzə gələndə bu mühitə böyük çətinliklə alışırdım. Çünki böyüdüyümüz, işlədiyimiz yer buradan tamam fərqlənirdi.
– Söhbət hansı fərqdən gedir?
– İnsanların bir-birinə adicə münasibəti də başqadır orda. Bir xeyli azadlıq, sərbəstlik var. Mən yenə birtəhər alışdım, amma Eyvaza demişdim gəlmə. Bu sözə görə rəhmətlik məndən incidi də. Axı Bakıda yaşamaq tale deyil, sənətdir. Bu sənəti o bilmirdi. Ölümünə yaxın “Azadlıq” radiosuna verdiyi müsahibədə özü də etiraf elədi ki, bura nahaq gəlib. Onun çəkdiyi ağrıları duyurdum, alışa bilmirdi bu mühitə.
– Eyvazın hekayələrinin mövzusu, ruhu da Gürcüstandan gəlirdi. Buradakı həyatla onun könül bağı yoxuydu.
– Obrazları, koloriti, hər şey… Kökdən qopa bilmədi.
– Səndə necə, peşmanlıq, qayıtmaq istəyi olubmu?
– O qədər… Bu gün də şərait olsa, məmnuniyyətlə köçüb Gürcüstanda yaşayaram. Oranın mühiti də ayrıdır, insanların bir-birinə münasibəti də buradakından seçilir. Daha doğrusu, mən o mühitin yetirməsiyəm, özümü orada daha rahat hiss eləyirəm.
– Sənin nəsr yaradıcılığın bir az gec göründü. Səksəninci illərdə hekayələr yazmışdın, işıq üzü görənləri də olmuşdu. Amma nəsrlə ciddi məşğul olmağa xeyli sonra başladın. Niyə?
– Həmişə demişəm, yenə deyirəm, bu hətta mənim üçün aksiomdur: əsl nəsr 40 yaşından sonra başlayır.
– Amma istisnalar da az deyil. Tolstoy 41 yaşında “Hərb və sülh”ü, Şoloxov 35 yaşında “Sakit Don”u yazıb bitirmişdi.
– Dünya ədəbiyyatına baxsan, ən nəhəng, ən sanballı əsərlərin çoxu müəllifin 40 yaşından sonra yazılıb. Çünki insan 40 yaşa qədər dünyanı, həyatı əxz eləməklə məşğul olur – bu, həm fizioloji, həm də ilahi prosesdir. Sən özün də ən yaxşı yazılarını o yaş ərəfəsində yazmadınmı? İstedad gücünə yaranmış nəsr əsəri ola bilər, ancaq bu da gerçək ədəbiyyata hazırlıqdır. Səksəninci illərdə mən də yazırdım, yazdığımı cırırdım, az çap olunurdum. Hiss eləyirdim ki, istədiyimi yazmamışam. Ona görə də ilk kitabımı hazırlayanda keçdiyim yolu göstərim deyə 80-lərdə yazdığım üç hekayəni də kitaba saldım. 40 yaşımdan sonra isə özümü nəsr yazmağa hazır bildim, yazdım da.
– Bəlkə səksəninci illərdə çapla bağlı problemlər gözünü qırıb?
– Yox, çap olunmağa çox da cəhd göstərməmişəm. “Azərbaycan” jurnalında, “Azərbaycan gəncləri”, “Sovet Gürcüstanı” qəzetlərində, “Yaşıl budaqlar”, “Dan ulduzu” almanaxlarında ara-sıra yazılarım çıxıb. Ancaq bu məsələdə məndə irəli dartınma olmayıb.
– Sənin nəsildaşın olan yazıçılar keçmiş əyyamın çapla bağlı bürokratik əngəllərindən çox gileyləniblər. Ümumiyyətlə, səksənincilər nəsli qəribə tale yaşadı. Bu nəslin ədəbiyyata pasport almağa yaşı düşdüyü bir zamanda ədəbiyyat adamını həyata, cəmiyyətə, dövlətə bağlayan mexanizmlər dağıldı, necə deyərlər, qələm əhli qaldı quru yurdda. Səksənincilər nəsli nə köhnə quruluşdan düz-əməlli yarıdı, nə də yenisindən. Təsadüf deyil ki, sən də “Yalqız” romanını öz ədəbi nəslinə elegiya adlandırmısan. Sizin nəslin taleyilə bağlı daha nə deyə bilərsən?
– Təbii ki, bizim ədəbi nəsil hələ də etiraf olunmamış nəsildir. Bu nəslin nümayəndələrinin artıq 50-60 yaşı var, bəziləri 60-ı da keçib, ancaq hələ də gənc, istedadlı, ümidverən yazıçı yarlığını üstlərindən qopara bilməyiblər. Çünki altmışıncılar nəslindən sonra bizdə yazıçını ictimai fiqura çevirən mexanizm qırıldı, bütöv bir nəsil düzdə yiyəsiz qaldı.
– Niyə? Əvvəlki nəsillər öz ictimai mövqelərini əldən vermək istəmədi, yoxsa siz o dövrdə artıq avtoritet sayılan o yazıçıların mənəvi basqısı altında qaldınız? Bəziləri “onlar yolumuzu kəsdilər” deyir, bəziləri də, əksinə, “onlar əlimizdən tutub bizi ədəbiyyata gətirdilər” deyir.
– Basqıları olmadı. Amma oturduqları meydanı da vermədilər.
– Ədəbiyyatda belə bir meydan davası varmı?
– Meydan davası deyəndə, yaradıcı birlikdəki, ədəbi orqanlardakı mövqelərini əldən vermək istəmirdilər. Səksənincilərin əli onların mövqeyinə çatmırdı. Sonra da əksəriyyət iqtisadi çıxılmazlığa düşdü. Rusiyaya, Türkiyəyə gedənlər, peşəsini dəyişənlər, səmtini itirənlər, ehtiyac üzündən can verənlər oldu. Ədəbiyyata böyük potensialla gəlmiş nəsildən bu gün ortada beş-üç salamat adam qalıb.
– Amma SSRİ dağılana qədər müəyyən uğur qazananlar, buna imkan tapanlar da oldu. Məsələn, Saday Budaqlının ilk kitabı Moskvada çap olunandan sonra gənc yazıçılara verilən ən nüfuzlu mükafata layiq görülmüşdü. Onun hekayələri sanballı mərkəzi mətbuat orqanlarının ödüllərini də almışdı. Bundan başqa, Səfər Alışarlının, Eyvaz Əlləzoğlunun, Rafiq Tağının, Əlabbasın, Yaşarın yerli mətbuatda uğurlu çıxışları olmuşdu.
– Düzdür, qısa müddət ərzində bunlar oldu. Sonra isə yaşamaq uğrunda mübarizə başlandı. Daha qələmdən çörək çıxmırdı, ədəbiyyat əvvəlki zövqü vermirdi. Ötən 25 il ərzində bizim nəslin yaratdığı sanballı ədəbi nümunələri barmaqla saymaq olar. Əslində isə o potensialla çox böyük əsərlər yarana bilərdi.
– Dediyin o beş-üç nəfər kimdir sənin nəzərində?
– Məsələn, Saday Budaqlını, Səfər Alışarlını, Afaq Məsudu, Əlabbası deyə bilərəm. Sadayın ilk kitablarından sonra ədəbi camiə ondan daha böyük əsərlər gözləyirdi. Eləcə də o birilərdən.
– Çörək qayğıları, diqqətsizlik ucbatından ədəbi prosesdə bir neçə illik sükunət dövrü oldu. Ötən əsrin sonları, bu əsrin əvvəllərində yeni bir canlanma baş verdi. Bu dövrdə sizin nəsildən olan yazıçılar da yeni əsərlər ortaya qoydular. Sən özün də dalbadal üç romanla ortaya çıxdın. Bildiyim qədər indi də bir roman üzərində işləyirsən. “Yalqız” romanı ilə “Könül elçisi” tamam fərqli üslublarda yazılıb. Bəzən adama qəribə gəlir ki, yazıçı bu cür fərqli istiqamətləri özündə necə birləşdirə bilər?
– Yazan anda bu haqda fikirləşmirəm. Formanı da, üslubu da, təhkiyəni də materialın özü mənə diktə eləyir. Təxminən 350 səhifəlik “Yalqız”ı cəmi 25 günə yazmışam. “Yolsuz”u yazıb bitirməyimsə 45 gün çəkib.
– Bu romanların üslubu da bir-birinə yaxındır.
– Hə, bunlar birnəfəsə yazılan əsərlərdir. Belə kitabları yazmaq üçün ancaq içində hazır olmalısan. “Könül elçisi”ni yazmağa isə təxminən 20 il hazırlaşmışam. Bu cür kitab yazanda gərək mövzu ilə bağlı ədəbiyyatı, tarixi dövrü, həmin dövrün əlamətlərini, müxtəlif sahələrini biləsən ki, yazıya hazır olasan. Belə romanı yazmaq bir neçə ay çəkir, ancaq ona hazırlıq uzun prosesdir.
– Ancaq sənin birnəfəsə yazılmış romanlarında da tarixə ekskurs var. “Yalqız”da Nadir şahla bağlı fəsil, “Yolsuz”da kor səyyah…
– Hə, “Yalqız”ın qəhrəmanı Nadir şah haqqında kitab yazmaq arzusundan söz açır. “Yolsuz”da da XVIII əsrin əvvəllərinə ekskurs var. Burada Nadir şah epizodik xatırlansa da, tarixə dönüşün məqsədi onun şəxsiyyətindən danışmaq deyil. Romanda Tiflisdə doğulub böyümüş kor səyyah Mirzə Yusifdən bəhs eləyən epizod var. Mirzə Yusif Tiflisi XVII yüzilliyin axırlarında Sorbonna universitetini bitirib. Tale onu Venesiyadan, İstanbuldan, Səfəvi məmləkətindən keçirib Muğan düzünə, Nadirin özünü şah elan elədiyi qurultaya gətirib çıxarır. Nadir şah həmin qurultayda Mirzə Yusifi Azərbaycan bəylərbəyi olan qardaşı İbrahim xanın tarixçisi təyin eləyir. O, Nadir şahın, İbrahim xanın qoşunları ilə üç dəfə Tiflisə yollanır, ömrü boyu arzulayır ki, qalıb öz yurdunda ölsün. Üç dəfənin üçündə də Tiflisə çatmaq ona qismət olmur. Axırda gözləri tutulan səyyah Şəkidəki karvansarayda zülmət içində ölür. Orada bir mirzə tapıb həyatını ona danışır, yazdırır. Bu illər Azərbaycan tarixinin çox maraqlı dövrüdür.
– O mirzənin yazdıqları dururmu indi? Materialları haradan əldə elədin?
– Mirzə Yusif Tiflisini gürcülər İosif Tbileli adıyla özlərinə çıxırlar. Fransızlar da onu Jozef Tbilel adlandırır, fransız sayırlar. Amma o, Tiflisin gözündə, Şeytanbazar məhəlləsində yaşayıb. Otuz səhifəlik balaca bir kitabı da var, əvvəlcə 3-5 səhifə özü haqda məlumat verir, sonra da Şah Sultan Hüseynin dövründə İsfahan, bütövlükdə İran mühitində baş verənlərdən bəhs eləyir. Kitab Əfqanıstanın Qəndəhar şəhərindəki kitabxanadan tapılıb. Ötən əsrin səksəninci illərində kiçik formatda çap olunub. Elə bu balaca kitab çoxdan üzərində işlədiyim “Yolçu” adlı romanı yazmağıma təkan verdi.
– Mirzə Yusifin kitabında Nadir şahın keçirdiyi qurultay barədə qeydlər varmı?
– Qurultayla bağlı bütün gördükləri, bildikləri var orada.
– “Yalqız”dakı qəhrəmanın arzusu qüvvədə qalırmı? Nadir şahla bağlı kitab yazmağı nəzərdə tuturam.
– Yox, hamısı “Yolçu”nun içində əridi.
– Ümumiyyətlə, hansısa mövzuda yazmaq istəyin qəfil yaranır, yoxsa əsər uzun müddətə yetişir?
– Tarixi mövzulu əsərlər uzun illərin bəhrəsi olur. Ancaq başqa yazılar qəfil yaranır. Mən heç vaxt əsər üzərində dönə-dönə işləməmişəm. Birinci nəfəsdə nə yazdımsa, o da qalır. Sadəcə, hansısa sözü, ifadəni düzəldə bilərəm. Yazı beynimdə tam hazır olmamış yazmağa başlamıram. Bitirəndən sonra da çox az əl gəzdirirəm.
– İndi bizdə də, Türkiyədə də tarixi şəxsiyyətlərin həyatından yazmaq bir növ dəbə minib. Türkiyədə çıxmış bir sıra bu tip romanları dilimizə çevirmisən. Ümumiyyətlə, tarixlə bağlı kitabları izləyirsənmi?
– Əksəriyyətini oxuyuram. Bəyazid Akmanın İstanbulun fəthi haqqında yazdığı “Dünyanın ilk günü” kitabını təzəlikcə oxumuşam. Çox böyük bilgi, sevgi ilə yazılmış möhtəşəm əsərdir. Bu yaxınlarda Əhməd Ümidin “İstanbul xatirəsi” adlı romanını çevirdim.
– Bizdə yazılan tarixi romanları necə, oxuyursanmı?
– Bizdəkiləri də oxuyuram. Amma susmağa məcburam. Tarixi janrda yazmaq çoxlarının bir növ boynuna düşüb.
– Bəlkə kitabı oxutmaq üçün tarixi şəxsiyyətlərin arxasında gizlənmək istəyirlər? Ya bəlkə millət öz tarixini dərk eləməyə can atır?
– Tarix həmişə maraqlıdır. Ancaq yazıçı gərək onu oxucuya elə təqdim eləsin ki, bədii əsər tarixi materialdan fərqlənsin. Orxan Pamukun “Mənim adım qırmızı” əsəri də tarixi romandır…
– Sözün açığı, ona tarixi roman da demək çətindir, çünki əsərdə tarixi şəxsiyyət, demək olar, yoxdur.
– Amma tarixi fon, müəyyən bir dövr var.
– Adətən tarixi şəxsiyyətlərdən bəhs eləyən romana tarixi əsər deyirik.
– Məncə, Əlif Şəfəqin “Eşq” əsəri də tarixi romandır. Tarixi roman üçün yalnız tarixi şəxsiyyətlər, müəyyən tarixi dövrün təsviri yetərli deyil. Maraqlı üslub, maraqlı forma tapılmalıdır.
– Tarixə üz tutan türk yazarlarından biri də İskəndər Paladır. Onun son illər yazdığı hər tarixi romanın Türkiyədə yüz minlərlə nüsxəsi satılır. Palanın “Şah və sultan”, “Od” romanlarını Azərbaycan türkcəsinə çevirmisən. Bu əsərləri sadəcə populyar olduğuna görə tərcümə elədin, yoxsa romanlar səni tutdu?
– Məni populyarlıq yox, tarixə yanaşma cəlb elədi. Yəni tarixi şəxsiyyətlər, obrazlar quru deyil, onların xarakterində dövrün nəfəsi, havası, mühiti duyulur. Odur ki, bu kitabları oxuyan kimi çevirmək istədim.
– Sənin “Könül elçisi” romanın da maraqlı mövzuya həsr olunub. Kitab çap olunandan sonra çoxları sənə məsləhət gördü ki, romanın Türkiyədə nəşrinə də cəhd göstərəsən, çünki belə kitablar hazırda Türkiyədə maraqla oxunur. Bu yöndə bir addım atdınmı?
– Cəhd elədim, amma təəssüf ki, bizdə o mexanizm də, o imkan da yoxdur. Kitabı bazara çıxarmağın bəlli şərtləri var. Mən 2009-cu ildə Orxan Pamukun ofisinə getmişdim. Ofisin təxminən 20-yə yaxın əməkdaşı vardı. Onun təbliğatını da, görə bilmədiyi, görmək istəmədiyi qalan işləri də bu işçilər həyata keçirirlər. Pamuk televiziyada, qəzetdə təbliğat, korrektura, nəşriyyat, arxiv və başqa bu kimi işlərdən azaddır, tamam sərbəstdir.
– Yazıçı o mərhələyə gələnə qədər uzun illər təkbaşına işləyib, çətinlik çəkib…
– Əlbəttə. Amma bizdə o mərhələdən bu mərhələyə gəlib çıxmağın mexanizmi yoxdur. Biz ədəbiyyatı yaxşı mənada kommersiyaya çevirə bilmirik. Bütün çağdaş dünya ədəbiyyatı bunun üzərində qurulub. İki ay əvvəl Den Braunun “Cəhənnəm” adlı romanı işıq üzü gördü. Əsərdəki hadisələrin böyük bir hissəsi İstanbulda baş verir. Bir ayın içində romanı türk dilinə çevirib çap elədilər, Den Braun İstanbula imza mərasiminə gəldi. Türkiyədə dediyimiz o mexanizm mükəmməl işləyir.
– Neyləmək lazımdır ədəbiyyatı kommersiyaya çevirmək üçün?
– Bu işin müəyyən hissəsini dövlət öz üzərinə götürməlidir. İldə bir neçə əsəri ingilis, fransız, rus və başqa dillərə tərcümə elətdirib təqdimatını keçirmək olar. Bu mərhələni adlayandan sonra müəllif özü işə davam eləyə bilər. Məsələn, Türkiyə Mədəniyyət Nazirliyinin həyata keçirdiyi TEDA proqramı çərçivəsində türk müəlliflərin əsərləri əcnəbi dillərə tərcümə olunur, sonra da xarici ölkələrdə çap etdirilir. İki il əvvəl elə bir proqramın bizdə də tətbiq olunmasına təşəbbüs göstərildi.
– Mən təsəvvür eləyirəm bizdə o siyahılara kimlərin adı salınardı… Bəs Türkiyədə əsərlərini fərdi qaydada çap elətdirməyə cəhd göstərəndə hansı problemlərlə qarşılaşdın?
– Sadəcə, maddi vəsait lazımdır. Tərcüməçi də var, nəşriyyat da…
– Sənə bir ənənəvi sualım da var: ən çox təsirləndiyin bir neçə yazıçının adını çəkə bilərsənmi? Ədəbi zövqünün, yazı qabiliyyətinin formalaşmasına kimin yaradıcılığı həlledici təsir göstərib?
– Son beş ildə öz yaradıcılığımdan savayı ancaq tərcüməylə məşğul olmuşam. Amma ona qədər də elə əsərlər olub ki, ondan aldığım zövqü oxucuya da yaşatmaq istəmişəm. Məsələn, Otar Çiladzenin bütün əsərlərinin Azərbaycan dilində çıxmasını istərdim. Orxan Pamukun “Mənim adım qırmızı” və “Qara kitab” romanlarını çevirdiyimə görə çox rahatam. İstərdim Avstriya yazıçısı Tomas Bernhardın əsərlərini dilimizə tərcümə eləyim. 150 cildlik dünya ədəbiyyatı seriyasından Tomas Vulfun bir kitabını hazırladım. Bunlar insanı yerindən oynadan yazıçılardır.
– Tərcümə prosesində yazıçının təsiri altına düşürsənmi?
– Olur belə hallar. Tomas Bernhardı çevirəndən sonra onun təsiri altında üç hekayə yazdım. Bu, təbiidir. Orxan Pamuk boyda yazıçı da az qala hər müsahibəsində yaradıcılığına təsir göstərmiş ədiblərin uzun bir siyahısını verir.
– Pamukla nə vaxt görüşdün?
– Bir dəfə Bakıya yazıçıların qurultayına gələndə görüşdük. Sonra 150 cildlik dünya ədəbiyyatı seriyasından onun bir kitabını hazırladım. Həmin kitabın iki nüsxəsini İstanbula apardım, görüşdük. O səfərlə bağlı təəssüratımı yazmışam, təkrarçılıq eləmək istəmirəm…
Söhbəti yazdı: Töhfə Əzimova
Mediaforum.az, 3 iyun 2013-cü il
