Dünyanın dadi-büsat çömçəsi
İbrahimxəlil
Aşıq Murad yaxın qohumumdur; məni hər dəfə adımla yox, “dayıoğlu” deyə çağırır. O, dostları arasında “Kövrək Murad” kimi də tanınır. Çünki gəncliyində “Kövrək” təxəllüsü ilə qoşmalar, gəraylılar yazıb. Aşıq Hüseyn Saraclının sonuncu şəyirdi də Kövrək Muraddır. Adaşı Dəllək Muradın bu məhzun və məsum möhürbəndini də ilk dəfə ondan eşitmişəm:
Dəllək Murad, bu yollarda sürünnəm,
İndi gedişimdi, nə vaxt görünnəm?
Altım torpaq, üstüm də daş hörülləm,
İsti nədi, soyuq nədi, qar nədi?..
…Onda Hüseyn Saraclının ifasında onun özünün bağrıbadaş bəstələdiyi və dili cana od salan dərdəsər “Dübeyti” üstündə oxuduğu “Minayə” adlı mahnısı çox dəbdə idi və mən çox istəyirdim ki, Hüseyn Saraclı Dəllək Muraddan da oxusun, çünki Dəllək Muradın sözləri çox incə mətləblərdən, çox qubarlı və qarlı yollardan xəbər verirdi.
Hüseyn Saraclını son dəfə Aşıq Muradın oğlu İzaninin kiçik toyunda gördüm və açığı, istədim Valeh müəllimə – unudulmaz Valeh Hacılara – söyləyəm, o da fikrimi ustada çatdıra. Valeh müəllim xətrimi çox istəyirdi, cürət edib söyləsəydim qəlbimi qırmazdı. Amma demədim; onda ustadların zati-ali zəhmi də ağır olurdu. Bir o yadımda qalıb ki, salğarı da, hüznü-həsrəti də bu gecə nədənsə sanki artıq olan ustad aşıq bizim – böyüklü-kiçikli Borçalı yazarlarının – əyləşdiyimiz süfrəyə ağsaqqallıq eləyən Valeh müəllimə bəsirətlə baxıb dedi:
– Həqiqi sahibimiz uca Allahdı və ancaq Onun Yazısına pozu yoxdu; çünki hiss edirəm bu mənim sizinlə son görüşümdür, indi çalışın sizə lazım olanı məndən çıxarın…
…“Minayə”nin sözləri ilk baxışda həddən ziyadə adi, amma həm də həddən ziyadə səmimi sözlər idi:
Evləri var Qoçulu kəndi,
Sənə deyim neçə bəndi?
Xoca Məhəmmədin zəndi
İtməz heç vaxt, ay Minayə!..
Və ustad bəstəsinə elə zərif, elə qədim-qayım çalarlar calayırdı ki, adamın əlini-qolunu könüllü bağlatmaqdan, könüllü əsir olmaqdan başqa çarəsi qalmırdı.
…İndi – aradan bu qədər izli-soraqlı illər ötəndən sonra arazbarı-arazbarı anlayıram ki, əzizləmə mənasında şirinliklə həm də “dadi-büsat çömçəsi” adlandırılan saz nələrə qadir imiş! Görünür, bir vaxtlar Qaraçöp tərəflərdə günə baxmaqdan az qala günəbaxan olan Səməd Qaraçöp “Saraşdı Söyün”ə həsr etdiyi şamdangülü şeirdə əbəs yerə dərdəcər deməyibmiş:
Göynə, telli sazım, məni də yandır,
Odumu almışam odunnan axı!
Tanrıdan gəlirsən, göydən gəlirsən;
Qədimdən gəlirsən – qədimdən axı!..
…“dadi-büsat çömçəsi” demiş, dərdi-hal dastanlarımızın birində belə deyilir:
“…sazı alıb dindirdi: saz – saz idi ha!
Evə qayıdanda gördü anası ağlayır. Ana da baxdı gördü oğlu onun gor-kəfənlik üçün yığıb saxladığı pula çömçə alıb.
Dedi:
– Bala, bunu niyə almısan, bu nə çömçəsidir belə?
Dedi:
– Bu, dadi-büsat çömçəsidir”…
Burası da var ki, baxır bu dadi-büsat çömçəsi – bu saz kimin əlindədir? Misilləmə misal üçün, Tufarqanlı Abbasınmı, yoxsa Mirzə Tüpdağıdanınmı, Dədə Ələsgərinmi, yoxsa Süsən-Sünbüllü gədə Əsgərinmi, Hüseyn Saraclınınmı, yoxsa sazla artistlik eləyən “modern” Mirzə Mikrobunmu?
…Müxtəsəri, gor-kəfənlik üçün yığılan pula – o pul ki, illərlə, özü də sanki daşdan qamqalaq qopardıla-qopardıla yığılır – saz alan dastan qəhrəmanı nə elədiyini, necə elədiyini bilməmiş deyildi! Axı hər yoldan ötənə buta ha verilmir; hər yolunu azan yuxuda nurani qocalar tərəfindən nişanlanmır ki! O, hələ hardan biləydi ki, sazın (sözün də) həm də magik-sirli-əsrarlı sağaltmaq, müalicə eləmək, şəfa vermək gücü də var! Hələ qələm misallı qəddənən barmaqlar arasından uzaq-uzaq yollar görünürdü… hələ üç aylıq yolu üç günə gəlib çıxmaq qabaqda idi…
Hüseyn Saraclı danışırdı…
Qürbətçi oğlunu gözləməkdən gözlərinin kökü saralıb kor olmuş ananın gözlərinə sazın-sözün nurundan – bir ovuc torpaq vasitəsilə – necə işıq gəlir…
“Qərib dedi: – O divardakı sazı verin, saznan deyim:
…Canım ana, gözüm ana,
Ana, mən Qəribəm, Qərib…”
Sınıq körpünün bəri üzündə, Əyriqarın ətəklərinə yaxın Hüseyn Saraclının sazına-sözünə o qədər valeh olanlar, o qədər buta verilmək həsrəti ilə yaşayanlar var idi! Axı sazın – bu dadi-büsat çömçəsinin köynəkdən çıxmağı ilə təkcə Abbasla Gülgəz, Valehlə Zərnigar, Qurbani ilə Pəri xanım, Tahirlə Zöhrə muraza yetmirdi, həm də el muraza yetirdi, el yasdan çıxırdı. Hətta Aşıq Qəribin butası Təbrizdən deyil, Toqatdan da olsaydı, vəziyyət dəyişməyəcəkdi; çünki ən əsası möcüzələrə inana bilməkdi, heyrətlənməyi bacarmaqdı; bunu da ustad əlindəki “dadi-büsat çömçəsi” təlqin eləyə bilirdi.
Bilmirəm “Aşıq Qərib”in vətəni olan Azərbaycan və Türkiyədən dolayı, yaxından səsləşdiyi Avropa və Asiya roman-dastanları da daxil olmaqla, geniş yayıldığı digər ölkələrdə bu dastanı Aşıq Hüseyn Saraclı boyda tərənnüm edib əbədiləşdirən ikinci bir sənətkar olubmu və olacaqmı? Çətin…
Unudulmaz ustadın bu böyük qabiliyyətini xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadə qulağa xoş gəlmək üçün deyil, həqiqəti demək üçün tarixə belə salıb: “H.Saraclının söylədiyi dastanları dinləmişəm… ustad elə bədii və obrazlı danışır ki, vəziyyət teatr tamaşası kimi gözümüzün qarşısında canlanır. Elə bil gözəl bir operaya baxırsan. Bu operanın rejissoru da özüdür, dirijoru, ifaçısı da, müşayiət edəni də. Eyni zamanda o, həm libretto müəllifidir, həm də bəstəkar”.
…Dünən Sənəkuçan tərəflər elə çənə-dumana bürünüb, elə “tüstüləyirdi” ki, mübaliğə olmasın, sanki Hüseyn Saraclının qəlyanıdı. Dedim sazımıza-sözümüzə arada-sırada irad tutub, küfr yağdıranlar bənzətməmi bəlkə görməsələr yaxşıdı; çünki özü də bir “şeir kanı, söz ümmanı” olan sənətkar bəlkə də məhz münafiqlər üçün demişdi bunları:
Bunları görən Saraclı
qəmlənib qəlyan çəkir…
Hər nə isə…
…Balkanlardan, Orta Asiyadan üzü Tiflisə, Borçalıya “Aşıq Qərib”lə bağlı bütün pozitivlərin yanında, təəssüf ki, həmişə bir neqativ də olub: məsələn, Mirzə Levon-Məlik Şahnazaryan kimi bəzi erməni “başbilənlər”inin vaxtilə “Aşıq Qərib”i YUNESKO-ya onlarınkıtək təqdim etmək təşəbbüsləri kimi. Bu da əsasən Tiflis əsilli rejissor Paracanovun 1988-ci ildə M.Y.Lermontovun eyniadlı hekayəsi əsasında çəkdiyi “Aşıq Qərib” filmi ilə bağlı olub; baxmayaraq ki, bəzi erməni “başbilənlər”i Paracanovun müqəvvasını İrəvanın mərkəzində yandırmışdılar ki, bəs deməzsənmi, o, erməni ola-ola “müsəlman filmi”ni niyə çəkib? Yenə də təəssüf ki, “müqəvva yandıranlar” o vaxtlar Süsən-Sünbüldə də defisit deyildi: H.Saraclını istəməyənlər belə xamxəyal xəbər çıxartmışdılar ki, guya o, Paracanovun filmində saz çalıb, halbuki ustad aşıq 1987-ci ildə, yəni filmin çəkildiyi tarixdən bir il əvvəl vəfat etmişdi; əlbəttə, söhbət həmin filmdə ustadın lent yazılarından istifadə edilməsindən gedə bilərdi. Axı filmin bəstəkarı da Sınıq körpünün bəri üzündə, Əyriqarın ətəklərinə yaxın mənim aləmimdə məşhur “300 azərbaycanlı”dan biri olan Cavanşir Quliyev idi. O da bilməmiş olmazdı ki, Hüseyn Saraclı Aşıq Qəribin əsl “ustadnamə”sidir! Görünür, bəzi “müqəvva yandıranlar” sadəcə olaraq H.Saraclının “Tütək səsi”ndə (və bir neçə başqa filmdə də) halal-hümmət haqqı olan saz çalmaq hüququnu yanılmışdılar.
Təki ustad “Aşıq Qərib”də də çalaydı!
…Bu yerdə Aşıq Muraddan eşitdiklərimə keçirəm: “Güdməmişəm şöhrət-şanı dünyada” və “Zülmü boğdum çarığımın bağıyla” – deyən ustad aşıq, əlbəttə, sağlığında çox istəyirdi ki, “Aşıq Qərib” Bakı olsun, Təbriz olsun, İstanbul olsun, təki çəkiləydi və o filmdə o heç çalmasa da olardı! Təki film qalmaqallı alınmayaydı, təki “Aşıq Qərib”lə (elə digər dastanlarla da) bağlı latayır danışılmayaydı. Çünki özünün “Şair Ağacanın Ərzurum səfəri”ndə də dönə-dönə dediyitək, latayırda, nalayiqdə “yeddi kotanı əkmirdi”. Onda onun harası “Saz Amanatı” olardı! Yeri gəlmişkən, Hüseyn Saraclı hətta borcunu da latayır, hərzə sözlərlə tələb etməzdi! Elə ədəbli insan idi! Üstəlik, “Aşıq Qərib” onun ozan sənətimiz tərəfindən qorunan müəlliflik hüququ idi… Elə “Koroğlu” da, “Əsli və Kərəm” də, “Aşıq Ələsgərin Gəncə səfəri” də…
…Burası da var ki, saz təkcə Tiflisin, Bakının, Təbrizin, Borçalının deyil, eyni zamanda buta, saf məhəbbət mənasında, Vahid Vəhdət Dünyasının, cəmi cahanın “dadi-büsat çömçəsi”dir (Mirzə Qələm arada-sırada “dadi-bidad çömçəsi” də deyir). Və anlamaq dərdi çox böyük olduğundan nadanlar hardan bilsinlər ki, mənəvi aləm, humanizm, ölməz məhəbbət nə deməkdir? H.Saraclı boyda olan bütün sənətkarlar ömürləri boyu həm də bunları anlatmağa çalışıblar. Vəssalam!
…Yeri gəlmişkən, Lermontov sazımızı “türk balalaykası” adlandırmışdı, amma bu sazımızın başını aşağı eləməmişdi ki!
…Sazla, aşıqla bağlı mərhum gürcü bəstəkarı D.Arapişvilinin fikirləri də maraqlıdır: “Allah belə vergiyə kimi layiq görüb?.. Aşığı dinləyən insan nəfəsini gizlətdi. Gizlətdi ki, heç nəyi buraxmasın və yaddaşına köçürərək özü ilə aparsın… cəsur Koroğlu xan əlaltılarını lərzəyə salıb varlıları soyur, var-dövlətini yoxsullara paylayır. Gecələr isə mahnı qoşur. O, o qədər mahnı qoşub ki, sayı göydəki ulduzlar qədərdir” (tərcümə Arif Mustafazadənindir).
Bir daha yeri gəlmişkən, “Koroğlu”nun da mahir, həm də çox mahir ifaçısı olan Hüseyn Saraclının özü, bəlkə də Aşıq Cünun misallı, sazı hər dəfə sinəyə basmağa mühüm bir səfərə çıxmaq kimi, məsələn, “yaradıcılıq ezamiyyəti”nə getmək kimi baxırdı və deyirdi:
Əlimə alanda sədəfli sazı
Elə bil səfərə atdanıram mən.
…Müxtəsəri, Hüseyn Saraclı sazı – bu möhtəşəm dadi-büsat çömçəsini, bu “durnaboğaz” çömçəni elə möhtəşəm mərtəbəyə qaldırmışdı ki, indi bəzi aşağı mərtəbələrə və bəzi aşağı mərtəbədəkilərə adamın yazığı gəlir; çünki rəhmətlik Akif Səməd demiş, “sazın Dədə Qorqud, Yunus Əmrə, Nəsimi, Füzuli, Vaqif kökləri olub”, gərək bu köklərin heç olmasa birində yaşayasan. Yoxsa hər yerindən duranın dadi-büsat çömçəsini əlinə alıb sinəsinə basmağı ilə deyil ki?
…Unudulmaz Hüseyn Saraclı o biri çömçə – uzun dəstəkli qaşıq, abgərdən – mənasında, qaravəllilərinin birində deyirdi ki, bir evdə çömçə təkcə evin xanımının əlində idi, amma elə ki, evə iki gəlin gəldi, onda çömçə gah bir gəlinin əlində oldu, gah da o biri gəlinin əlinə keçdi, onda aralıq da yamanca qarışdı. Amma, əlbəttə, bu bir zarafatdır, çünki ustad aşıq özü də yumoru çox sevirdi… Əsas budur ki, hər iki çömçə yonulmuş ağac parçalarından düzəldilsə də, dadi-büsat çömçəsində çalmaq heç bir zaman dovğanı çömçələmək qədər bəsit olmayıb…
P.S. …Başkeçid tərəflərə baxıram: Əyriqara yaxın Yastıqarın bir döşü uzaqlardan eynən dadi-büsat çömçəsinə oxşayır. Axı hərdən dağların da, eynən Sazlı Abdullanın, Tufarqanlı Abbasın, Saraclı Hüseynin sazlarıtək durub birdən-birə öz-özünə çalınmaları var! Yoxsa yazın bu üzünük vaxtında adamın gözlərinə bu qədər işıq, dizlərinə bu qədər taqət, sinəsinə bu qədər həvəs hardan gələrdi?!
