Əsatirlərdə, əfsanələrdə şükür
Azər Qaraçənli
Şükür mövzusuna bağlılığı olan əsatirlərə (miflərə), əfsanələrə baxsaq, görərik onların çoxu naşükürlük haqqındadı.
Bir əsatirdə deyilir qabaqlar buğda olmazmış, hər gün göydən un yağarmış, adamlar da unu yığıb çörək bişirərmiş. Bir gün bir uşaq özünü batırır, anası su gətirib əlinin ununu yumağa ərinir, uşağı əli unlu təmizləyir. Bu, Tanrının xoşuna gəlmir. Tanrı un yağdırmağı dayandırır. Adamlar başlayır aclıq çəkməyə. İt ağzını göyə tutub ulayır, Tanrıdan ruzi istəyir. Tanrının itə yazığı gəlir, göydən yerə buğda salır. Tanrı deyir, qoy indən belə adamlar özləri zəhmət çəkib buğdanı cücərtsinlər, məhsulunu yığıb, döyüb üyütsünlər, bəlkə onda unun qədrini bilələr[1].
El bu əsatirlə demək istəyir insan çörəkitirəndi, asan başa gələnin, zəhmətini çəkmədiyinin, göydən başına havayı yağanın qədrini bilmir. Bir şey müftə olanda, bolhabol sağa-sola töküləndə adamlar ona qiymət qoya bilmir, onun həqiqi dəyərini unudurlar. Bolluqda adamlara elə gəlir elə belə də olmalıdı, elə belə də olacaq, daha düşünmürlər ki, başqa cür də ola bilər. El bu əsatirlə demək istəyir adam gərək belə olmasın, adam gərək azğınlaşmasın, yoxsa xeyir-bərəkət başından da aşsa, günün birində göyə çəkilər, bir tikə çörəyə möhtac qalar, axırda da o çörəyi itin hesabına yeyər, ruzisini əziyyətlə, üstəlik, it minnətinə tapar.
Əsatirin bir başqa variantında (bəzi əsatirlərin, əfsanələrin bir neçə versiyası olur) Tanrı çörəyi yerə qaytaranda itə elə belə də deyir. Deyir bu ruzini sənə verirəm, qoy adamlar da sənin hesabına yesinlər. Ona görə belə bir deyim də var: “Çörək itindi”[2].
Əsatirdən belə çıxır insan naşükür olmasaydı, qədirbilən olsaydı, ruzisi indikindən də bol olardı. Əsatirdən o da çıxır ki, Tanrı bu dünyada insana naşükürlüyünə, nankorluğuna görə çox ağır cəza verəcəkmiş, itlər qoymayıb. Tanrının itə yazığı gəlib. Günahkarı günahsıza bağışlayıb. Günahkar günahsızın sayəsində çörək tapıb.
Bir ayrı əsatirdə deyilir qədimlərdə bir kənddə gözəl bir qadın yaşayırmış. Onun gözünün ağı-qarası bircə balası varmış. Bir gün gəlin baxıb görür təknədə çörək qurtarıb, tez əl-ayağa düşür. Un ələyir, xəmir yoğurur, ocaq qalayıb sacayağını qızdırır. Körpəni də ocağın qırağında qoyub başlayır yuxa salmağa. Başı işə elə qızışır körpənin ağlamaq səsini güclə eşidir. Yerindən hövlnak qalxıb körpənin bələyini açır, onu pis vəziyyətdə görüb təmizləmək istəyir. Amma tənbəllik eləyir. Evdən əski gətirib təmizləməkdənsə yuxaya əl atır. Birdən səs eşidir, başını qaldıranda göydən yellənə-yellənə bir yaylıq düşdüyünü görür. Yaylıq o qədər gözəlmiş, onunla uşağı təmizləməyə əli gəlmir. Yenə yuxaya əl atır. İkinci dəfə bayaqkından da bərk səs eşidilir. Gəlin göydən ikinci bir yaylığın yellənə-yellənə düşdüyünü görür. Bu yaylıq bayaqkından da gözəldi. Yaylığın çirklənəcəyinə heyfi gəlib yenə yuxaya əl atır. Birdən göy guruldayır, şimşək çaxır, ətrafı haray-həşir bürüyür. Gəlin göz qırpımında qayaya dönür. Deyirlər o vaxt göy yerə lap yaxın imiş. Gəlin qayaya çevriləndən sonra göy də yerdən tamam uzaqlaşır[3].
Bu əsatirdə sətiraltı mənalar əvvəlkindən də çoxdu. Ana uşağını çörəklə təmizləmək istəyəndə göydən səs eşidilir, yaylıq düşür. O səs Tanrının xəbərdarlığıdı, yaylıq köməkdarlığıdı. Yaradan bununla insana deyir çörək bərəkətdi, bərəkətlə belə davranmaq olmaz. Tanrı yolunu azan adamı o dəqiqə cəzalandırmır, ona mərhəmətini göstərir, bir yandan xəbərdarlıq, o biri yandan köməkdarlıq eləyir, ananın tənbəlliyini də bağışlayır, ona hazır yaylıq göndərir. Yaylıq gözəldi, gözəl olmaya bilməzdi, çünki onu Tanrı göndərib, Tanrı göndərən gözəl olmalıdı. Bu yaylıq həm də ona görə gözəldi ki, əslində o, ananın mükafatıdı, mükafat gözəl olur. Tanrı əvvəlcə nəinki cəzalandırmır, nəinki bağışlayır, hətta mükafat da göndərir, təki adam düz yola qayıtsın. Yaylığın gözəlliyinin bir mənası da var: Tanrı demək istəyir bir parça çörək, bir yuxa çörək də bu gözəllikdə yaylıqdan üstündü, uşağı bu gözəllikdə yaylıqla təmizləmək olar, amma o yuxalıqda çörəklə təmizləmək olmaz.
Ancaq insan nəinki tənbəl, naşükür, həm də çox tamahkardı. Qadının yaylığa heyfi gəlir, çörəyə əl atır. Göydən yenə səs eşidilir. Bu səs bayaqkından gur çıxır. Bu, ikinci xəbərdarlıqdı, həm də ikinci mərhəmətdi. Səsin əvvəlkindən bərk eşidilməyi o deməkdi Tanrı qəzəblənib, əslində insan bu mərhəmətə layiq deyil, ancaq Tanrı onu yenə bağışlayır. Göydən ikinci yaylıq düşür. Bu, ikinci köməkdarlıqdı, ikinci mükafatdı. Tanrı bir tənbəl, naşükür, nankor, tamahkar adamı düz yola qaytarmaq üçün nə eləmək olardısa hamısını artıqlamasıyla eləyir. Yerindən durmaq istəmirsən? Buyur, bu da hazır yaylıq. Yaylığa tamah salırsan? Buyur, ondan da gözəl yaylıq. İndi birinci yaylıqla uşağı təmizləyə bilərsən, ikincisi heç çirklənməyəcək də. Bir yaylığa heyfin gəlirdi, ikincisi göndərildi. Bir yaylığa tamah salmışdın, indi ikisi varındı. Daha insana bundan artıq nə eləyərlər? İkinci yaylıq birincisindən iki səbəbə görə gözəldi: bir ona görə ki, qadının gözü doysun, bir də ona görə ki, insan bərəkətin qiymətini başa düşsün. Başa düşsün ki, bir yuxa çörək ən gözəl yaylıqdan da üstündü. Uşağı dünyanın ən gözəl yaylığıyla təmizləmək olar, amma ən yuxa bərəkətiylə təmizləmək olmaz.
Ancaq insan tənbəl, naşükür, tamahkar, həm də çox ağılsızdı. Qadın ikinci sədadan, ikinci yaylıqdan sonra da yuxaya əl atır. Göy guruldayır, şimşək çaxır, gəlin qayaya dönür. Əsatirin sonunda deyilir o vaxt göy yerə lap yaxın imiş, gəlin qayaya dönəndən sonra göy yerdən tamam uzaqlaşır. Bu elə-belə söz deyil. Göy – Tanrının simvoludu. Göyün yerə yaxınlığı Tanrının insana yaxınlığıdı. Əsatirdəki sonluq o deməkdi bərəkətə saymazyanalıq, nankorluq, tənbəllik, artıqtamahlıq, Tanrının xəbərdarlığını qulaqardına vurmaq, nemətə naşükürlük eləmək – Yaradanı insandan uzaq salıb, insanı Tanrıdan uzaqlaşdırıb.
Bir əfsanədə deyilir il dönən axşamı bir kişi Qədir gecəsini görür. Qədir gecəsi “Quran”ın Yer üzünə göndərildiyi gecədi. İslam dininə görə, Qədir gecəsi ramazan ayına düşür. Azərbaycan mifologiyasında Qədir gecəsi mifik varlıq kimi təsvir olunur. Mifoloji inama görə, Qədir gecəsi Novruz bayramında, ilaxır çərşənbədə mömin, xeyirxah adamların gözünə görünə bilər. O anda adam nə diləsə, dərhal yerinə yetər[4]. Əfsanədə Qədir gecəsini görən kişi elə belə də eləyir. Başlayır Qədir gecəsindən dilək diləməyə. Əvvəlcə deyir:
Qədir gecəm, budu səndən diləyim,
Sağına gələydi qırx min inəyim.
Kişi görür düz-dünyanı bunun inəkləri tutdu, sayı-hesabı yoxdu. Sevincək deyir:
Qızıldan evlərim, gümüş dirəyim…
Gümüş dirəkli evlər də hazır olur. Baxanda adamın gözləri qamaşır. Kişinin tamahı güc gəlir, deyir:
İçində də nazlı yarım olaydı.
Bu dilək Qədir gecəsinin xoşuna gəlmir. Verdiklərini bir göz qırpımında geri alır. Kişi yan-yörəsinə göz gəzdirib nə qırx min inəkdən, nə də gümüş dirəkli qızıl evlərdən əsər-əlamət görür. Günahını başa düşüb bir dizinə vurur, bir də başına[5].
Bu əfsanə daha çox tamahın başa bəla olduğu, bir də həddini aşmağın Tanrıya xoş getmədiyi haqqındadı. İnama görə, Qədir gecəsini mömin adamlar görə bilər. Deməli, əfsanədəki adam da mömindi, belə olmasaydı Qədir gecəsini görə bilməzdi. Bu mömin adam Qədir gecəsindən yalnız mal-mülk diləyir. Qədir gecəsi onun diləklərini yerinə yetirir. Ancaq var-dövlət mömini də yoldan çıxarır. O, həddini aşır, müqəddəs gecədən şəhvət umur. Müqəddəs varlıqdan şəhvət ummaq olarmı? Bu, həddini aşmaqdı. Tanrı həddini aşanları sevməz. Tanrı həddini aşanlara cəza verər. Kişi dərhal cəzasına çatır, Qədir gecəsi verdiklərini geri alır. Burda naşükürlük tamahla qoşadı. Kişi şükür eləməkdənsə naşükürlük – artıqtamahlıq eləyir. Burda həddini aşmaq da nankorluqla qoşadı. Kişi nəinki şükür eləmir, hətta azğınlaşır, onun diləyini yerinə yetirəni təhqir eləyir, nankorluq eləyir. Nankorluq – naşükürlüyündə həddini aşmaqdı. Tanrı bəlkə də passiv naşükürlüyü – insanın şükür eləməli olduğuna şükür eləməməyini bağışlaya bilər, amma aktiv naşükürlüyü – insanın şükür eləməli olduğuna təpik atmağını, onu təhqir eləməyini bağışlamır. Tanrı adi naşükürlüyü bağışlaya bilər, amma azğın naşükürlüyü bağışlamır. Şükür eləməmək – adi naşükürlükdü, passiv naşükürlükdü, bu bir növ gönüqalınlıqdan naşükürlük eləməkdi. Nankorluq – azğın naşükürlükdü, aktiv naşükürlükdü, bilərəkdən naşükürlük eləməkdi.
Bir əfsanədə deyilir bir gün bir çoban sürüsünü qabağına qatıb Şahdağın zirvəsinə qalxmağı qərara alır. Əhd eləyir dağın zirvəsinə qalxsa, qırx qoyun qurban kəsəcək. O vaxtlar heç kim Şahdağın başına qalxa bilmirmiş, buralar sehrliymiş. Çoban istəyinə çatır, dağın başına qalxır, amma sözünə əməl eləmir. Ona görə Tanrı onu da, qoyunlarını da daşa döndərir. Deyirlər Şahdağın zirvəsindəki qayalardan biri əhdinə əməl eləməyən çobandı, qalanı onun sürüsüdü[6].
Bu əfsanə, sözsüz ki, ən birinci insanın əhdi – Tanrıya söz verib öhdəlik götürməyi haqqındadı. Xalqımız bu əfsanəylə birinci onu demək istəyir ki, əhd eləmək çox ciddi məsələdi, buna barmaqarası baxmaq olmaz, ya gərək əhd eləməyəsən, ya da elədinsə, gərək onu yerinə yetirəsən. Əhd o qədər ciddi məsələdi ki, xalq əhdini pozanı Tanrının daşa döndərəcəyinə də inanır. Azərbaycanda əhdini pozanlara Tanrının verdiyi cəzalar haqqında çoxlu əfsanə var. Bu əfsanələr bir-birinə oxşayır. Çoxunda Tanrı əhdini pozanları daşa döndərir. Xalqımız vətənimizin neçə-neçə qayasını əhdini pozanlara ibrət göstərir. Bu, əhdə əməl eləməyin nə qədər vacib olduğundan, elin buna nə qədər ciddi yanaşdığından xəbər verir.
Əhd eləmək – söz verib, and içib Tanrının qarşısında öhdəlik götürmək deməkdi. Adam əhd eləyəndə Tanrıdan heç nə ummaya da bilər. Ancaq bəzən adamlar əhd eləyəndə bunun əvəzində Tanrıdan nəsə istəyirlər, əhdi hansısa niyyətə çatmaq üçün eləyirlər. Bu vaxt əhd eləyən adam Tanrıyla bağlaşma bağlamış olur, özü də bağlaşmanı şərtlə bağlamış olur, andı şərt qoyub içir, sözü nəyinsə əvəzində verir, öhdəliyi təmənnayla götürür. Bu, necə deyərlər, umacaqlı əhddi. Umduğuna çatırsansa, diləyin yerinə yetirsə, bu o deməkdi Tanrıyla bağladığın bağlaşmanı, Tanrının yox, sənin bağladığın bağlaşmanı Tanrı qəbul eləyib. Bu bağlaşmanı sən bağlamısan, birtərəfli bağlamısan, Tanrı onu qəbul eləyib, ikitərəfli olub. Səni niyyətinə çatdırmaqla Tanrı bağlaşmanı ikitərəfli eləyib, özü də elə formada ikitərəfli eləyib ki, ikitərəfli olduğu andan onu bir tərəf – Tanrı tərəf dərhal yerinə yetirmiş olub. İndi qalıb bağlaşmanın sən tərəfi. Birtərəfli bağlanan bağlaşma bir tərəfdə yerinə yetirilib, qalıb təşəbbüsü irəli sürən, şərti qoyub öhdəliyi müəyyənləşdirən tərəfin onu yerinə yetirməyi. Tanrıyla əhd bağlamaq, özü də umacaqlı əhd bağlamaq bu qədər incə məsələdi. Tanrı səni niyyətinə çatdırmaqla özün götürdüyün, özün müəyyənləşdirdiyin öhdəliyi, özün qoyduğun şərti yerinə yetirməyini gözləyə bilər. Tanrı vermədiyi vədi yerinə yetirib, verdiyin vədi yerinə yetirməyini gözləyə bilər. Nə vəd eləmisən? Qurban demisən? Nəzir demisən? Bəlkə dizin-dizin sürünəcəyini demisən? Belə vədlər olur. Vədlər müxtəlif olur. Ancaq fərqi yoxdu, nə vəd eləmisənsə, onu yerinə yetirməyin Tanrıya şükür eləməyin mənasına gələcək. Niyyət tutub əhd eləyən adamın niyyətinə çatanda əhdini yerinə yetirməyi şükür mənasını verir. Umacaqlı əhdin bir başı anddısa, o biri başı da şükürdü. Belə əhd andda başlayır, şükürdə qurtarır. Ona görə də umacaqlı əhdlərin hamısının şükürə bağlılığı var.
Çoban Şahdağın başına qalxmağı diləyir. O, buna qurban deyir. Yəni əhd eləyir. Bu əhd o deməkdi ki, çoban diləyinə çatsa, Tanrıya şükür eləyəcək, özü də qırx qoyun qurban kəsməklə şükür eləyəcək. O, şükürün bu formasını seçib, özü belə seçib. Çoban istəyinə çatır, ancaq vədini yerinə yetirmir. O, əhdini pozur. Bir yandan bu, əhdi pozmaqdısa, o biri yandan da naşükürlükdü, şükürü yerinə yetirməməkdi. Çobanın vədinə əməl eləməyi həm əhdini yerinə yetirməyi olardı, həm də bununla o, Tanrıya şükür eləmiş olardı. Niyyət tutub nəzir deyən adamın niyyətinə çatanda verdiyi nəzir həm əhdi yerinə yetirməkdi, həm də bu, şükür nəziridi. İslam dinində belə anlayışlar var: “şükür qurbanı”, “şükür nəziri”. Çobanın dediyi qurban şükür qurbanıdı. Bu anlayışlar təkcə əhdə aid deyil, amma əhdə aidiyyəti çoxdu. Ola bilər, kimsə əhd eləyib ki, filan iş düzəlsə, filan yerdən filan yerəcən dizin-dizin sürünəcək. İş düzələndə onun dizin-dizin sürünməyi həm əhdini yerinə yetirməyidi, həm də bunun bir şükür mənası var: dizin-dizin sürünməklə o, şükür eləyir, Tanrıya minnətdarlığını bildirir. Şükürünü əhdində vəd elədiyi formada yerinə yetirir.
Əhdin incəliyi ondadı ki, şərt qoyub əhd eləyən adam istəyinə çatanda şükürünü vəd elədiyi formada bildirməlidi. Onda o, əhdini də yerinə yetirmiş olur, şükürünü də. Ola bilər, çoban Şahdağın başına qalxanda üzünü Tanrıya tutub min dəfə şükür eləyəydi. Amma bu yenə də əhdi yerinə yetirmək olmayacaqdı. Çoban deməyib ki, dağın başına qalxsam, üzümü göyə tutub şükür eləyəcəm, deyib ki, qurban kəsəcəm. Min dəfə şükür eləsəydi, bu, sözsüz ki, onun Tanrıya şükür eləməyi demək olardı, özü də min dəfə şükür eləməyi. Ancaq bu onun əhdi yenə yerinə yetirməyi demək olmayacaqdı. Çünki ortada şərt var. Şükürün başqa formaları, əlbəttə ki, qəbuldu, ancaq burda qəbul olan bir forma var. Əhdi ancaq o şükürlə yerinə yetirmək olar. Çatdığın niyyətin şükürünü də ancaq o formada tamamlamaq olar. İnsan əhdini o vaxt yerinə yetirmiş olur ki, şükürünü vəd elədiyi formada bildirsin. Şükürünü də o vaxt bildirmiş olur ki, onu əhddə dediyi kimi eləsin. Çobanın şükürü qurban kəsməyində ola bilər. Onun əhdini yerinə yetirə biləcək şükür də budu.
İslam dininə görə, əhd eləyən vəd elədiyi işi üzrlü səbəb olanda başqa işlə dəyişə bilər, ancaq insan bilməlidi ki, Tanrı buna yaxşı baxmır. Ona görə belə adam vəd elədiyi işin əvəzini tam, hətta artıqlamasıyla ödəməyə çalışmalıdı. Dinə görə, əhdini ayrı işlə yerinə yetirmək istəyən adamın görəcəyi iş mənəvi cəhətdən də, maddi cəhətdən də ilkin vəddə nəzərdə tutulmuş işə bərabər, bir az da artıq olmalıdı, çox artıq olsa, lap yaxşı olar, onda insanın üzrü günahına çatar.
Çoban üçün üzrlü səbəb yoxdu. Onun əhdini yerinə yetirməməyi Tanrını saymamaqdı, nankorluqdu, Tanrını aldatmaq cəhdidi.
Tanrının qurbana ehtiyacı yoxdu. Tanrının insanın şükürünə də ehtiyacı yoxdu. Tanrının heç nəyə ehtiyacı yoxdu, istər qurban olsun, istər nəzir, istər kiminsə dizin-dizin sürünməyi, istərsə də kiminsə üzünü göyə tutub şükür eləməyi – Tanrının bunların heç birinə ehtiyacı yoxdu. Tanrı möhtac deyil. Amma Tanrı istəyir insan sözünün üstündə dursun, öz diliylə, ürəyilə götürdüyü öhdəliyi yerinə yetirsin. Bir də Tanrı istəyir insan qədirbilən olsun, yaxşılıq bilən olsun, nankor olmasın.
Çoban əhdini pozur. Nəticə dəhşətlidi. Tanrı arzusuna çatdırdığı adamı cəzalandırmalı olur. Bu ən birinci əhdi pozana verilmiş cəzadı. O biri yandan da bu, naşükürlüyün cəzasıdı. Çünki çoban təkcə əhdini pozmuş adam deyil, çoban həm də naşükürdü. Şahdağın zirvəsindəki qayalardan təkcə əhdini pozanlara yox, naşükür, nankor olanlara da ibrət düşür.
Azərbaycanda belə əfsanə çoxdu. O əfsanələrin birində deyilir yayın cırhacır çağıydı, göydən od ələnirdi, yer-yurd su dərdindən cadar-cadar olmuşdu. Günün belə yandırıb-yaxan vaxtında bir çoban sürüsünü kölgəliyə verib, özü də tütək çalırdı ki, bəlkə susuzluğu ötüb keçə. Ancaq tütək də kömək eləmir. Çobanın dodaqları çat-çat olur. Dağı dörd dolanır, su tapmır. Bulaqlar quruyub, dəli çaylar ərşə çəkilib. Axırda çoban üzünü Tanrıya tutur:
– Tanrım, susuzluqdan tabım qalmayıb. Burda bir bulaq yarat, özüm də doyunca içim, sürüm də içsin, sənə qurban kəsəcəm, sənin böyüklüyünü tütəyimlə vəsf eləyəcəm, şəninə dua oxuyacam.
Söz çobanın ağzından çıxar-çıxmaz dağ yarılır, durnagözlü bir bulaq peyda olur. Çoban buz kimi sudan ovuclayıb içir, sürünü də sulayıb rahatlanır. Yenidən üzünü göyə tutub deyir:
– Tanrım, qoyunlar mənim deyil ki, sənə qurban kəsim, özüm də bərk yorulmuşam, tütək çalıb vəsfini eləyə bilmərəm. Molla da deyiləm ki, duanı oxuyum. Bir də, nə üzünü görmüşəm, nə də səsini eşitmişəm. Yerini də bilmirəm. Qoy səni kim görübsə, onlar da qurban kəssinlər, tütəkdə vəsfini eləsinlər, duanı oxusunlar.
Söz tamam olan kimi qəfildən gurultu qopur, yarılmış dağ yenidən qovuşur. Göz qırpımında bulaq yox olur, yerində od püskürür, qoyunları yandırıb külə döndərir, çobanı qurudub qaxac eləyir. Çobanın əlindəki çomaq, ağzındakı tütək dik qayaya çevrilir. O gündən bu qayaya Tütək qaya deyirlər. Deyilənə görə, gecə-gündüz bu qayanın iniltisi-uğultusu kəsilmir, çobanın daşa döndüyünü aləmə car çəkir[7].
Əfsanələrdə Tanrı əhdini pozan, naşükür, nankor çıxan adamları təkcə daşa, külə döndərmir. Tanrı onları verdiyi neməti geri götürməklə də cəzalandırır. Qədir gecəsi haqqında olan əfsanədəki kimi. Adama heç nə olmur, amma qazancı əlindən çıxır. Donan bulaq haqqında əfsanədə də belədi. Deyir susuzluqdan yanan çoban dağı dolaşa-dolaşa bir bulağa rast gəlir. Əyilib doyunca içəndən sonra “Nə çoxdu dağlarda bulaq” deyib, bulağın gözünü murdarlayır. Birdən gün daha da qızıb ot-ələfi qarsıdır. Günün istisi çobana yenidən əsər eləyir. O, bərk susayır. Əyilir bulaqdan su içib yanğısını söndürsün. Yayın bu cırhacırında, günün od ələyən vaxtında bulağın donduğunu görür. Çoban barmağını dişləyir, nə qədər böyük günah işlətdiyini başa düşür. Amma iş işdən keçmişdi. Deyilənə görə, bulağın yayda donduğunu indi də görənlər var[8].
Bu əfsanə birbaşa nemətə naşükürlük haqqındadı. Burda naşükürlük nadanlıq kimi də təqdim olunur. Əfsanədə naşükürlük neməti dondurur, yəni naşükürlük insanı nemətdən məhrum eləyir.
Rəvayətə görə, bir çoban Göygölün qırağında səfalı yaylaqda qoyun otarırmış. Sürüdəki qoyunların qoça gələn vaxtıymış. Amma çobanın qoçu yoxumuş. Allahdan arzu eləyir ki, ona qoç yetirsin, qoyunları qısır qalmasın, qarşıdan gələn il yaylağa gələndə gölün qırağında bir qurban kəsəcək. Az keçmir yer-göy titrəyir. Göygöl bərk təlatümə gəlir. Göldən bir ağ, bir qara qoç çıxıb sürüyə qarışır. Bir az sonra qoçlar qayıdıb suya girir. Çobanın sevinci yerə-göyə sığmır.
Vaxt gəlib çatanda sürüdəki qoyunların hamısı quzulayır. Heyvanların sayı birə-iki artır. İl dolanır, yenə yaylaq vaxtı çatır. Çoban qoyun-quzunu sərin Göygöl yaylağına gətirir. Sürü çəmənliyə yayılıb şirin-şirin otlayır, çoban da həvəslə gah sürüyə, gah Göygölə tamaşa eləyir. Birdən yadına düşür ki, keçən ilki vədinə görə gölün qırağında qurban kəsməlidi. Çoban sürüdəki heyvanlarına qıymır. Yerdən bir həşərat tutub öldürür, deyir bu da buranın qurbanı. Bunu deyən kimi yer-göy yenə titrəyir. Göygöl təlatümə gəlir. Keçən ilki qoçlar göldən çıxır, bir göz qırpımında sürünü döşləyib gölə tökür. Çoban başına döyə-döyə qalır. Dediyinə peşman olur. İtini yanına salıb gölün qırağına gəlir, heç nə görmür. Deyilənə görə, çobanla iti o qədər durub gölə baxır ki, şəkilləri həmişəlik düşüb suda qalır[9].
Əvvəla, peşmanlığın bundan dəhşətli ifadəsini tapmaq çətindi: peşmanlıqdan suya o qədər baxasan ki, şəklin həmişəlik düşüb suda qala. O qədər baxasan, şəklin sudan getməyə! Dəhşətdi! Dünyanın yazılı, şifahi ədəbiyyatında peşmanlığı bu səviyyədə ifadə eləmiş bir obrazın olduğuna inanmaq çətindi. Peşmanlığın bundan o yanası yoxdu: suya o qədər baxasan, şəklin düşüb suda qala! Peşmanlığın bundan dəhşətli ifadəsi də yoxdu. Bu, peşmanlığın da, onun ifadəsinin də son həddidi. Millətimiz bu obrazla hansı peşmanlığı ifadə eləyir? Əhdinə vəfasız çıxan nankor, azğın adamın peşmanlığını. Tamahkar adamın peşmanlığını. O boyda diləyi yerinə yetib, qoyun-quzusu ikiqat artıb, öz diliylə vəd elədiyi bir qurbana qıymır. Üstəlik, azğınlığa bax, həşərat öldürüb deyir bu da buranın qurbanı. Xalq bu rəvayətlə deyir əhdini pozanı, naşükürü, nankoru, dar gündə Tanrıya yalvarıb-yaxarıb dardan çıxanda Tanrıya şıllaq atanı, qıymazlığında, azğınlığında son həddə çatanı peşmanlığın da son həddi gözləyir, elə bir həddi ki, suya elə baxarsan, şəklin düşüb suda qalar. Bu rəvayət xəbərdarlıqdı, özü də elə xəbərdarlıqdı ki, onu əvəz eləyə biləcək, onu bu formada ifadə eləyə biləcək başqa bir rəvayəti heç təsəvvür eləmək də olmur.
Çıxış yolu varmı? Daşa dönməyənlər, külə dönməyənlər üçün var. Bəzi əfsanələrdə bu, elə daşa, külə döndərilənlərin timsalında verilir. Göstərilir ki, onların yolu yanlış olub, deməli, o yolu getməyinə dəyməz. Daşa dönənəcən, külə çevrilənəcən o adamlara elə gəlirdi xeyir güdürlər, öz xeyirlərini qoruyurlar, ancaq daşa, külə dönməyənlər bilirlər, bilməlidilər ki, əhdi pozmaq, naşükürlük, nankorluq, artıqtamahlıq, yersiz qıymazlıq, tək mənəvi ölçüyə yox, maddi ölçüyə də sığmayan xəsislik insanın elə öz mənafeyinə ziddi, insanın özünün əleyhinədi. Adama elə gələ bilər xeyirini güdür, əslində ziyana gedir. Ola bilər, bundan başqalarına da ziyan dəysin, amma ən böyük zərəri elə bu yolu seçənin özü görəcək.
Əfsanələrdə, əsatirlərdə, rəvayətlərdə daşa döndərilməyən, külə çevrilməyən adamların peşmanlığı da bunu göstərir. Onların itirdiyi mal-dövlət tutduqları yolun yanlışlığına bir sübutdusa, peşmanlıqları bundan artıq sübutdu. Bu peşmanlıq maddi itkidən nəinki geri qalmır, ondan ağır gəlir.
Əfsanələrdə göstərilən bir çıxış yolu da yanlışı aradan qaldırmaq üçün görülən işlərdi. Bir əfsanədə deyilir keçmişdə qız-gəlinlər Amudux piri olan dağdan çaşır yığarmış. Amudux dağı çox çaşırlıq imiş. Bir gün çaşır yığan qız-gəlinlər burda su çalası görürlər. Çaladakı suyla əl-üzlərini yuyurlar. Qızlardan üçü çalanın suyuna tüpürür. Su yox olur, üç qız qayadan təpəsi aşağı asılı qalır. Qalan qız-gəlinlər təşvişə düşürlər. Bu vaxt qeybdən bir səs gəlir:
– Çaşırlıqda iki qəbir var. O qəbirlərin üstündə günbəz tiksəz, su geri qayıdar, qızlar da asılılıqdan xilas olarlar.
Qızlar tez geri qayıdıb əhvalatı nağıl eləyirlər. Adamlar axtarıb qəbirləri tapırlar, üstündə günbəz tikirlər. O saat su qayıdır. Asılı qızlar da xilas olurlar[10].
Burda günbəz tikmək simvolik məna daşıyır. Yəni günahı xeyir əməllə yumaq. Xeyir əməl suyu da qaytarır, qızları da qurtarır. Adamlar naşükürlüyün, nemətə hörmətsizliyin günahını müqəddəsliyə hörmət bildirən bir işlə, günbəz tikməklə yuyurlar.
Kim bilir, bəlkə buna oxşar bir sonluqla, xeyir işlər görməklə başqa günahkarları – daşa, külə döndərilənləri də xilas eləmək, Şahdağın zirvəsindəki qayalara can verib çobanı, sürünü diriltmək, Göygölün dibindən peşmanlıq çəkən çobanın sürüsünü dartıb çıxartmaq da olar…
___________
[1] “Əsatirlər, əfsanə və rəvayətlər”. Tərtib eləyənlər: Arif Acaloğlu, Cəlal Bəydili. Bakı, “Şərq-Qərb” nəşriyyatı, 2005-ci il. Səh. 102
[2] Orda, səh. 102
[3] Səh. 100
[4] “Əfsanələr”. Rəyçi filologiya elmləri doktoru Mirəli Seyidov. Bakı, “Gənclik” nəşriyyatı, 1986-cı il. Səh. 155-156. Kitabın “İzahlar və qeydlər” bölməsi
[5] “Əfsanələr”. Rəyçi filologiya elmləri doktoru Mirəli Seyidov. Bakı, “Gənclik” nəşriyyatı, 1986-cı il. Səh. 12-13. Kitabın sonluğundakı “Əfsanələrin toplanmasına dair məlumat”da “Kişinin diləyi” əfsanəsinin mənbəyi belə göstərilib (səh. 164): Qax şəhərinin sakini Əsgərov Mikayıl Cəbrayıl oğlu
[6] Orda, səh. 103. Kitabın sonluğundakı “Əfsanələrin toplanmasına dair məlumat”da “Əhdinə əməl eləməyən çoban” əfsanəsinin mənbəyi belə göstərilib (səh. 168): H.Əliyev, B.Budaqov “Əfsanəli dağlar”. Bakı, 1973
[7] Səh. 95-96. Kitabın sonluğundakı “Əfsanələrin toplanmasına dair məlumat”da “Tütək qaya” əfsanəsinin mənbəyi belə göstərilib (səh. 168): Kirovabad (yəni Gəncə) şəhər sakini Əliyev Sabir Xəli oğlu. Kitabın “İzahlar və qeydlər” bölməsində yazılıb ki (səh. 162), Tütək qaya Borçalı ərazisindədi
[8] Səh. 124. Kitabın sonluğundakı “Əfsanələrin toplanmasına dair məlumat”da “Donan bulaq” əfsanəsinin mənbəyi belə göstərilib (səh. 1638): Əliyev Sabir Xəlil oğlu, Kirovabad (yəni Gəncə) şəhər sakini. Kitabın “İzahlar və qeydlər” bölməsində yazılıb ki (səh. 163), Donan bulaq Borçalı ərazisindədi
[9] “Əsatirlər, əfsanə və rəvayətlər”. Tərtib eləyənlər: Arif Acaloğlu, Cəlal Bəydili. Bakı, “Şərq-Qərb” nəşriyyatı, 2005-ci il. Səh. 180
[10] “Əfsanələr”. Rəyçi filologiya elmləri doktoru Mirəli Seyidov. Bakı, “Gənclik” nəşriyyatı, 1986-cı il. Səh. 104-105. Kitabın sonluğundakı “Əfsanələrin toplanmasına dair məlumat”da “Amudux piri” əfsanəsinin mənbəyi belə göstərilib (səh. 168): “Azərbaycan folklor antologiyası”, II kitab. “Əfsanələr” kitabının “İzahlar və qeydlər” bölməsində yazılıb ki (səh. 163), Amudux piri Qubadlı rayonunun ərazisindədi
A.Qaraçənlinin “Allaha şükür” kitabının bölmələri:
