Hacı Şahinin ölümü Azərbaycanı gün işığında ildırım kimi vurdu. Camaat için-için yanır bu qəfil itkiyə…

…Onun adını ilk yol 2011-ci il yarılanmaq üzrə olanda eşidirəm. Mediaforum.az saytında “İslam və demokratiya” layihəsinin siftə vaxtlarıdır. Ənənəvi foruma – oxucu sualları hüzuruna Bakıdakı Məşədi Dadaş məscidinin axundu Şahin Həsənli çıxarılır.

“İslam və demokratiya”nın mövzularını və müsahiblərini layihə rəhbəri Aynur Mirhəsən özü seçir, redaktorlar bu işlərə çox qarışmır. Amma özümü saxlaya bilməyib soruşuram:

– Kimdir bu Şahin Həsənli?

Bir kəlmə ilə cavab verir Aynur:

– Görəcəksiz…

Elan sayta qoyulur və görürük.

Hər foruma çox sual gəlmir. Bu dəfə tam başqa mənzərədir, sual yağışı var, poçtu yığıb-yığışdırmaq olmur…

…Əsl heyrət Hacı Şahinin cavabları qarşımıza qoyulanda olur:

– Sən bu adamı necə tapmısan?

Yenə bir kəlmə ilə cavab verir Aynur:

– Görürsüz də…

Sual o qədər çox, cavablar o qədər əhatəlidir ki, forumlar başlayandan ilk dəfə mətni iki yerə bölməli oluruq.

29 iyun 2011-ci ildə getmiş o sual-cavabın bəzi məqamlarının indi də yeri var:

– Dövlət-din münasibətləri necə tənzimlənməlidir? Dövlət dindarlar üçün hansı addımları atmalıdır? Dindarların çoxalması və təşkilatlanması dövlət üçün hər hansı təhlükə yarada bilərmi və ya əksinə, bu, cəmiyyət və dövlət üçün daha yaxşı nəticələrə gətirib çıxara bilər? Azərbaycanda din iqtidaryönlü, yoxsa müxalif olmalıdır? “Dindar”, “islamçı” ifadələri Azərbaycan cəmiyyətinə xasdırmı? Yəni cəmiyyəti dini və dinsiz təbəqəyə bölmək olarmı?

– Dövlət-din münasibətlərinin tənzimlənməsində hər bir cəmiyyətin özəllikləri nəzərə alınmalıdır. Azərbaycan cəmiyyətinin mütləq əksəriyyəti dindardır. Şəriətə nə qədər əməl olunub-olunmaması başqa mövzudur, lakin xalqın əksəriyyəti islama qəlbən bağlıdır, islamı özününkü bilir. Ona görə bizim cəmiyyətdə “dindar”, “islamçı” ifadələrinin istifadə olunması yanlışdır. Azərbaycanda tək-tük dinsiz insan var, onları təbəqə səviyyəsinə ucaltmaq mənasızdır.

Xalqın mütləq əksəriyyəti inanclıdır. Azərbaycanda İran və Türkiyədən daha çox dini mühafizəkarlıq var. Hətta milli mentalitetə məxsus bütün məsələlər “müsəlmançılıq” kimi qələmə verilir. Bu, dinin milli şüurda üstün rolunu göstərir. Ölkəmizdəki müxtəlif etnik qrupları vahid cəmiyyətdə yaşamağa vadar edən də dindir. Bizim tariximiz və mədəniyyətimiz islamdan kənar deyil, islamla bağlıdır.

İslam Azərbaycanda siyasətin fövqündə durmalıdır, nə iqtidar, nə müxalifət yönlü olmalıdır. Bu baxımdan “Dövlət dindarlar üçün hansı addımları atmalıdır” sualına cavab olaraq deyilməlidir ki, dövlətin atdığı istənilən addım dindarlara hesablanmalıdır, çünki vətəndaşların çoxu dindardır.

Üzərində dayanmaq istədiyim məsələ cəmiyyətdəki dindar-dinsiz qütbləşməsidir. Nə dövlət inanclı vətəndaşlarına, nə inanclı vətəndaşlar dövlətə yad münasibət bəsləməlidir. Bir çox hallarda dini fəaliyyət göstərən insanlara “xaricə işləyən” damğası vurulur. Belə bir misal var: mərdi qova-qova namərd edərlər. Dindarlara belə yanaşma kökündən səhvdir və cəmiyyətin bir-birinə nifrət edən iki radikal qütbə bölünməsinə səbəb olur. Dini qurum olaraq biz həmişə çalışmışıq bu prosesin qarşısını alaq.

Məsələn, hicab problemi ortaya çıxanda bəziləri məqsədyönlü şəkildə bunu “dindar təbəqənin”, “islamçıların” problemi kimi təqdim edirlər. Əfsus ki, bəzi dini yönlü media orqanları bu oyuna aldandı. Məktəblərdə hicab qadağasına cəhd ümummilli problemdir, üç-dörd nəfərin problemi deyil. Bir şou yarandı ki, sanki Azərbaycan cəmiyyəti iki hissəyə bölünüb, hicabın qatı əleyhdarları və tərəfdarları var. Özü də bəzi deputat və məmurlar hicablı qızlar haqqında olmazın yalanlar söylədilər. Nəticədə hakimiyyətə ziyan dəydi, hicabın müdafiəsinə isə ziyalılar qalxdı. Bu, milli maraqlarımıza qarşı yönəlmiş və xaricdən sifariş edilmiş bir oyun idi. Ona görə də biz dövlət-din münasibətlərin bu məcraya yönəlməsinin qəti əleyhinəyik…

– İmam Hüseyn sağ olsaydı, indi hansı addımı atardı? Həmişə xütbələrinizdə Kərbəladan danışanda deyirsiz ki, İmam dinin təhlükədə olduğunu gördü. İndi necə? Din təhlükədə deyilmi?

– İnsan yaradılışın əvvəl günlərindən ədalətsizlik və haqsızlıqla üzləşib. Allahın nümayəndələri olan peyğəmbərlər, imamlar da cəmiyyətdəki zülmlə mübarizə aparıblar, ilahi ədalətin bərpası üçün çalışıblar. Etiqadımıza əsasən, ədalətli və azad cəmiyyət yalnız Həzrət Mehdinin zühuru zamanı bərqərar olunacaq, çünki bəşəriyyət belə bir nizama yalnız onda hazır olacaq. Peyğəmbərimiz və imamlarımız insanların düşdüyü çətinlikləri müəyyən edərək ona uyğun mübarizə yolu seçiblər. Bizim də vəzifəmiz hazırkı vəziyyəti öyrənib, dinin üzləşdiyi problemlərin mahiyyətinə varıb müvafiq üslub seçməkdir.

İmam Hüseyn barədə də onu qeyd etmək istərdim ki, bəzən bu Həzrətin adını yerli-yersiz hallandırmaqla Kərbəla məktəbini cılızlaşdırmış oluruq. İmam Hüseyn şəriətin hansısa göstərişini müdafiə etmək üçün qiyam etməmişdi. Hər bir imamımız dini müdafiə edib, lakin İmam Hüseynin dönəmində Haqqın özü aradan getməkdə idi. İmam Hüseyn hansısa dini göstərişin deyil, bəşəri dəyərlərin diri qalması üçün canından keçdi. İnsan azad olmazsa, şəriət faydasız olar. Namaz, oruc, həcc azad insanı Allaha yaxınlaşdırar, əks halda ibadət insanı daha da zəlil edər. Kərbəla məktəbi də bizə bu dərsi verir.

– Azərbaycanda dindarlar arasında bir parçalanma var, birlik yoxdur. Hərəsi bir dinə iqtida edir. Bunu necə şərh edərdiniz?

– Əfsus ki, qeyd olunan problem nəinki Azərbaycana, bütün islam ümmətinə məxsusdur. İslamda vəhdətin zəruriliyini aşılayan islam alimlərinin çoxsaylı fətva və bəyanatlarına rəğmən bəzi təriqətçilər destruktiv fəaliyyətlərini davam etdirirlər. Hərçənd məzhəb ixtilafları ümmətin ən başlıca dərdidir və bütün bəlaların kökündə durur. Şəriətlə bağlı ixtilaflar nəinki məzhəblər arasında, hətta eyni məzhəbə mənsub fəqihlər arasında da mövcuddur. Lakin bu ixtilaflar elmi, fiqhi xarakter daşıdığından düşmənçiliyə səbəb ola bilməz. Həm şiə, həm də sünni müsəlmandır və din qardaşlarıdır. Onların bir-birinə hörmət bəsləməsi, təfriqələrdən qaçmaları dini vəzifələridir. Hər kim bunun əksini edərsə, peyğəmbərə xəyanət etmiş olar.

– Müasir dünya istənilən ənənənin – ədəbi, milli, dini – dağılmasına yönələn modellər yaradır. Qərbin, Amerikanın qurduğu cəmiyyətlərdə Tanrıya yer yoxdur, çünki bu anlam sərvət, var-dövlət dalınca qaçan tamahkarların bir çox hərəkətini pisləyir. Yəni inkişaf etmiş ölkələr sələm üzərində qurulan və günah anlayışını inkar edən cəmiyyət modelini dünyaya zorla yeridir, hərbi güc, böyük sərvət sahibi olurlar. İnsanların qəlbi pul, maddi nemətlərə həvəslə dolur, insanlıq, yardım, mərhəmət kimi baxışlar köhnəlik kimi qəbul edilir. Hazırda müsəlman ölkələrində yaşayan insanların da çoxu yalnız həyatdan həzz almaq yolları axtarır, axirəti düşünmür. Sizcə, dini ənənəni, Allaha olan sevgini necə qorumaq olar? Şər bizi üstələyir, yoxsa biz şəri?

– Qeyd etdiyiniz xüsusiyyət tək Qərbin və ya müasir zamanın xüsusiyyəti deyil. “Quran”a müraciət etsək, görərik ki, maddiyyatla mənəviyyat arasında çarpışma insanın daxili xüsusiyyətidir. Ona görə də tarixin hər dönəmində, bütün coğrafi məkanlarda insanlar bu iki substansiya arasında seçim qarşısında qalıb. İslamın bu məsələnin həllinə dair özünəməxsus baxışı var. İnsan zatən kamilliyə meyillidir, sadəcə, kamalı düz müəyyən edə bilmir.

Məsələn, qeyd etdiyiniz dünyapərəst insanlar kamalı zənginlikdə görürlər deyə ona can atırlar. İnsanın bu xüsusiyyətini nəzərə alan dinimiz həmişə iki məfhumu – elm və imanı, ağıl və eşqi yanaşı tutmağı əmr edir. Elm, ağıl yolu işıqlandıran, iman, ilahi eşq isə yolu getməyə vadar edən qüvvələrdir. İnsan yalnız şəriətə əməl etməklə – günahı tərk edib vacibatları əda etməklə kamil ola bilər. Kamil, fəzilətli insan isə başqalarını özünə cəzb edir, özünə oxşamağa vadar edir. O, ilahi övliyalar kimi başqalarını düşünür, başqalarının qeydinə qalır. Cəmiyyəti islah etmək üçün insan ilk növbədə özünü islah etməlidir.

– Ən yaralı yerimiz islam dininin təbliğatıdır. Deyərdim ki, bəzən dəhşətli hallara rast gəlirik. Hətta xaricdə təhsil alanlar da islamı lazımi qaydada çatdıra bilmirlər. Nə etmək lazımdır?

– İslamın təbliğatçıları xalqla ünsiyyətdə olmalı, yaşadığı cəmiyyətin tələblərini bilməli, şəraiti düzgün dəyərləndirməyi bacarmalıdır. Ən başlıcası isə onlar mənəviyyatına fikir verməli, öz dediklərinə ilk növbədə özləri əməl etməlidirlər.

Təbliğatçılarımız xurafat sözlər söyləməklə, yad ləhcələrdə danışmaqla özlərinə deyil, dinə ləkə vururlar, çünki insanlar dini onların timsalında anlayırlar. Din təbliğatçısı ilk növbədə ziyalı olmalıdır, çünki din ziyadır. Cahil, nadan təəssüratı bağışlayan şəxslər dini də nadanlıq, cahillik kimi tanıtdırırlar. Sovet dönəmində baş verənlər keçmişdə qalmaqdansa bu gün daha geniş yayılır. Bəzən elə təəssürat yaranır ki, sanki din adından danışanlar rasional düşüncədən məhrumdurlar. Hərçənd ən rasional əqidə elə islamdır. Düşünürəm ki, cəmiyyətimizin din sahəsində üzləşdiyi problemlərdə din təbliğatçıları da günahkardırlar.

– Bir insan dəfələrlə namazı tərk edib günahların dalınca getsə və çox böyük günahlar etsə, sonda tövbə edib birdəfəlik namaza başlasa və bir daha o günahların arxasınca getməsə, onun tövbəsi və namazı qəbul olar, ya yox?

– Tövbə qapısı həmişə bəndələrin üzünə açıqdır. Elə bir günah yoxdur ki, insan ondan tövbə eləsin, amma Allah qəbul etməsin. Sadəcə olaraq günahların çoxluğu, təkrarlanması insanı tövbə etməkdən çəkindirir. Bu isə özü böyük günahdır. Allahın rəhmətindən məyus olmaq ən böyük günahlardandır. İnsan heç zaman yaxşı əməllərinə arxalanmamalı, günahlarına görə ümidsizliyə qapanmamalı, hər zaman Allahın sonsuz rəhmətinə güvənməlidir.

– Bu gün Azərbaycana xaricdən çoxsaylı dini ədəbiyyat gəlir. Niyə bizim öz alimlərimiz kitab yazmırlar və yaxud niyə bizdə az ilahiyyatçı yetişir?

– Bu problem nəinki dini sferanı, bütün sahələri əhatə edir. Azərbaycanda istənilən sahədə elmi əsərlərin bəziləri ya plagiatdır, ya kompilyasiyanı xatırladır. Alimlərin yetişməməsi isə sosial problemlərə köklənir. İlk növbədə təhsilin səviyyəsi qənaətbəxş deyil, din sahəsində isə ümumiyyətlə hansısa təhsil barədə danışmağa dəyməz. Dini təhsil ocaqlarının sayı azdır, tədrislə məşğul olan mütəxəssislərin sayı azdır, dini təhsil ocaqlarında elmi fəaliyyət üçün münbit şərait yoxdur, nə kitabxanalar var, nə də dərsliklər. Ona görə də dini təhsil almaq istəyənlər başqa sahələrin tələbələri kimi xaricə üz tuturlar. İkinci növbədə iş təminatıdır ki, elmi fəaliyyət göstərmək arzusuna olan gənclər maddi çətinliklərlə üzləşirlər.

– Azərbaycanda dövlət-din dialoqunu zəruri edən amillər hansılardır? Bu dialoqun yetərli səviyyədə olmamasının mövcud zərərləri və dialoqun istənilən səviyyədə qurulmasının dini təbəqə və dövlət üçün səmərələri nələrdir? Dialoqun qurulmasının mexanizmi necə olmalıdır, uğurlu xarici təcrübə nələrdən ibarətdir? Azərbaycanda çiçəklənən islamın fonunda dindarların dinə yanaşmasında əsas problemlər nədən ibarətdir?

– Yenə də təkrarlamaq məcburiyyətindəyəm ki, “dini təbəqə”, “dindarlar təbəqəsi” kimi ifadələr Azərbaycan üçün yanlışdır. Din-dövlət dialoqunun yetərli səviyyədə olmaması milli maraqları təhlükə altına atır, hansısa təbəqənin maraqlarını yox. Dinin dövlətə qarşı qoyulması özü artıq təhlükə siqnalıdır. Düşünürəm ki, dialoqun qurulması barədə deyil, dini dəyərlərlə hesablaşma barədə danışmaq lazımdır. Bunun üçün isə xarici təcrübəyə ehtiyac yoxdur. İstər Qərb, istərsə də Şərq ölkələrində vəziyyət postsovet məkanından xeyli fərqlidir. Din onsuz da cəmiyyətdə öz yerini tutacaq, lakin proses dövlətçiliyə qarşı yönəlməməlidir. Bunun üçün dini siyasi cərəyan səviyyəsinə enməkdən qorumaq lazımdır. İstənilən ölkədə hakimiyyət xalqın inancı ilə hesablaşmayanda xırda sosial problem belə dini radikalizmə yönələ bilər.

– Azərbaycan cəmiyyəti radikal dini təriqətlərdən özünü qorumaq üçün nə etməlidir və sizcə, bunun qarşısını inzibati yolla olmaq mümkündürmü? Türkiyədə olduğu kimi nə vaxtsa Azərbaycanda da islam demokratiyası və ya müsəlman demokratiyası, ya da İranda mövcud olan şiə ideologiyası modelində sistemin siyasi proseslərə daxil olması perspektivlərini görürsünüzmü?

– Dini radikalizm müasir dünyanın əsas problemlərindəndir. İstər Britaniya xristianları, istər Əfqanıstan müsəlmanları, istərsə də Şri-Lanka hinduistləri üçün bu problem gündəmdədir. Beynəlxalq təcrübə də göstərir ki, inzibati qaydada dini radikalizmlə mübarizə aparmaq nəinki səmərəsizdir, əksinə, məsələni daha təhlükəli məcraya yönəldir. Radikallığın qarşısını almaq üçün ilk növbədə cəmiyyətdə ədalət və azadlıq hakim olmalıdır ki, insanlar öz narazılıqlarını dinc yolla səsləndirə bilsinlər, problemlərinin həllinə inansınlar. Vətəndaşlar siyasi hakimiyyətdən məyus qalanda, itiriləsi bir şeyin olmadığını anlayanda radikallığa gedirlər. Bir sözlə, “yuxarılar” “aşağıların” səsini eşitməyi bacarmalıdır.

O ki qaldı Azərbaycanda Türkiyədəki müsəlman demokratiyası və ya İrandakı vilayəti-fəqih məsələsinə, Azərbaycan nə Türkiyədir, nə də İran. Lakin din sahəsində boşluqlar doldurulmasa, çatışmazlıqlar aradan qaldırılmasa, yaxşı bir şey gözləməyə dəyməz. Çünki din ölkədə sürətlə yayılır, dinlə yanaşı əxlaqsızlıq da yayılır. Özü də hər iki proses nizamlanmadığına görə nəzarətdən çıxa bilər. Bayaq da vurğuladığım kimi, qütbləşmə gedir, bu isə gələcəkdə bir-birinə nifrət edən iki cərəyanın formalaşmasına gətirib çıxara bilər. Bir tərəfdən mühafizəkar dindarlar, digər tərəfdən bütün dəyərləri inkar edən kosmopolitlər. Hər iki cərəyanın da dövlətlə münasibətləri getdikcə pisləşir. Ona görə dövlət vaxtında prosesə müdaxilə etməsə, bunun nə ilə nəticələnəcəyini təxmin etmək çətindir…

…Forumdan sonra Aynura sözüm bu olur: – Hacı Şahin bizə yazılar yazsın.

Daimi müəllifliyi başlayır və hər yazısı cana yatır.

…Avtoritar sistemin adamları çoxdan ikiqəpiklik elədiyi Azərbaycanda nüfuzlu adama sevinməmək olmur. Məsələn, Qurban Qurbanovu çıxsaq, futboldan danışmaq nə qədər gülməli görünür.

Çox siyasətçini, media adamını, ziyalını taxtdan salıb sistem.

Din adamlarına girişmək bir az çətindir, amma onların da çoxu ələnib gedib.

Hacı Şahin avtoritetlərin çoxdan bir heç olduğu Azərbaycanda əsl avtoritet – imanı, inancı, əxlaqı ilə nümunə idi.

Heyf ondan. Çox heyf…

Qiyabi tanıdığım 2011-ci ildən bəri bir dəfə də onunla üz-üzə gəlmək qismətim olmadı. Cəmi bir dəfə telefonla danışmışıq. 2020-ci ilin yayında zəng vurub Aynur Mirhəsənin “Azadlıq ibadəti” kitabının çıxdığını xəbər verdim.

Aynurun ölümünə çox məyus olduğunu dedi, “Mediaforum” dövründəki əməkdaşlığımızı yada saldı…

Pandemiyanın tüğyan elədiyi vaxt idi, görüşə bilmədik, elə həmin gün kitabın dalınca köməkçisini göndərdi…

Görüş nə vaxta qaldı?..

Hikmət Sabiroğlu