Meta: gələcəyin interneti
Simran Qədim
“Reallığa son qoyan şey reallıqdan daha da real kimi görünəndir”.
Jan Bodriyar, “Simulyakrlar və Simulyasiya”
“Big data”, süni zəka, sosial şəbəkələr, 3D avatarlar, VR eynəklər, NFT, blokçeyn, kriptovalyuta…
Günbəgün real həyatdan virtual aləmə daha çox keçid edirik, alternativ, paralel bir dünya, yeni, fərqli bir texnoloji ekosistem yaradılır. Sanki bəşəriyyət başqa ölkəyə, şəhərə köç edirmiş kimi, virtual məkanda məskən salmağa hazırlaşır. Əslində, otuz il öncə internetin kəşfi ilə bu prosesin toxumları səpilmişdi. Yeni yarananda funksionallığı çox az olsa da, bu gün internetdə hər şey var: onlayn alış-veriş, elektron mətbuat, kitab, film, oyun, video, sosial şəbəkələr, mesencerlər… Bir də ayıldıq ki, həyat öz şəklini dəyişib, tamam ayrı, tanınmaz bir libasa bürünüb.
Artıq günün əksər hissəsi irili-xırdalı ekranlara – kompüterlərə, planşetlərə, smartfonlara baxmaqla keçir. Demək olar, hər şey onlayndır, oflaynda olmaq qapalı, dar bir məkanda oksigensiz qalmağa bənzəyir. İşimiz də internetdən asılıdır, əyləncəmiz, istirahətimiz də, dost-tanışlarla ünsiyyətimiz, dünyayla əlaqəmiz də.
“Metaverse” və ya dilimizə uyğunlaşdırsaq, metakainat əslində o qədər də anlaşılmaz, dərk edilməsi müşkül bir anlayış deyil. Hələ ki, bütün detallarınadək ortaya necə bir şey qoyulacağı məlum olmasa da, təsəvvür yaradan müəyyən məlumatlar var.
“Facebook”a və ya konkret hansısa şirkətə, korporasiyaya məxsus olmayan metakainat internet kimi ümumi ifadədir. Mütəxəssislərə görə, smartfonlar təkcə zəng vurmağa yarayan köhnə nəsil mobil telefonların davamı olduğu kimi, metakainat da internetin gələcəyinə çevriləcək. Beləliklə, “Web 2.0”dan ”Web 3.0”a keçəcəyik. Digər tərəfdən, “Facebook”, “Google”, “Microsoft”, “Nvidia”, “İntel”, “Unity”, “Roblox”, “Epic Games”, “Decentraland” kimi texnologiya nəhənglərinin sözügedən layihəyə milyardlarla dollar sərmayə ayırması məsələnin önəmindən xəbər verir.
Metakainat nədir?
Mövzunu aydınlaşdırmaqdan ötrü əvvəlcə oyun dünyasına işıq salaq: “Fortnite”, “Minecraft”, “GTA”, “World of Warcraft”, “Pokemon Go”, “Second Life”… Bənzər video oyunları oynayan, onlar haqda az-çox təsəvvürə malik hər kəs avatarların, virtual mühitin, orada macəradan macəraya atılmağın nə demək olduğunu bilir.
Oyun aləmində nə istəsəniz var: hər cür kimliyə, varlığa çevrilə bilən rəngarəng personajlar, Yer kürəsinin, kosmosun istənilən nöqtəsinə, hansısa fantastik məkana səyahət, “Disney”, “Marvel” kimi nağılvarı dünyalar, balıq olub üzmək, quşa dönüb uçmaq…
Metakainatın isə daha böyük, iddialı məqsədləri var. Hədəf oyun seqmentindəki bu texnologiyanı bir qədər də təkmilləşdirməklə arealı genişləndirmək, onun istifadəsini ancaq oyun oynamaqdan çıxarmaqdır. Fiziki və rəqəmsal dünyanın birləşdiyi, sosial şəbəkələr və video oyunların iç-içə keçdiyi uydurma, virtual bir mühit yaratmaq!.. Nəticədə gündəlik fəaliyyətlərimizin az qala hamısını kiberfəzada reallaşdıracaq, belə demək olarsa, metakainatın sakininə – “rəqəmsal vətəndaş”a çevriləcəyik.
Proqramçılar, dizaynerlər, memarlar həm reallığa bənzər, həm də xəyali, fantastik dünyalar inşa etməkdədirlər. Gələcəkdə insanlar virtual ictimai məkanlarda toplaşacaq, simulyativ mühitlərdə dolaşacaqlar: kitabxanalar, muzeylər, kinoteatrlar, alış-veriş mərkəzləri, restoran-kafelər… Küçələr, binalar, şəhərlər, ölkələr…
Təhsil, iş, gəzinti, səyahət – bütün bunlar metakainatda da olacaq. Fərz edək ki, evdə oturub, virtual iclas zalında şirkətimizin vacib bir toplantısına qatılmışıq. Əynimizdə pijamayla divandayıq, amma problem yoxdur, avatarımız kostyumdadır. Evdən çıxmadan yenə avatarımızla virtual mağazaya gedir, alış-veriş edirik. Az sonra aldıqlarımız real həyatda qapımıza gətirilir. Muzeydə, sərgidə, konsertdə olur, istədiyimiz ölkəyə səyahətə çıxırıq.
Yalnızca həyati vacib təməl ehtiyacları ödəməklə, başqalarıyla real ünsiyyət qurmadan kiçik bir otaqda ömür sürmək, gerçəkliyi unudaraq həddən artıq müxtəlif hiss-həyəcanları, emosiyaları yaşamaq mümkün ola bilər. Bir ömrə yüzlərlə, bəlkə də minlərlə ömrü sığışdırmaq…
Əvvəllər təxəyyüldə yaradılan şeylər, məsələn, cizgi filmi qəhrəmanları şəkillərdən, animasiya filmlərindən çıxıb cürbəcür oyuncaqlar kimi maddiləşərək həyatımıza daxil olurdusa, indi biz özümüzü virtuallaşdıraraq onların dünyasına yollanmağa hazırlaşırıq.
Metakainat reallıq hissini yarada bilərmi?
Bu məsələyə şübhə ilə yanaşmazdan öncə bir daha düşünməkdə fayda var: əgər insan reallığı görmə, eşitmə, iybilmə, dadbilmə, toxunma kimi hiss üzvlərindən beyinə ötürülən siqnallarla qavrayırsa, niyə də şüur müxtəlif sensorlar vasitəsilə metakainatda yaşananları həqiqət kimi qəbul etməsin?
Bu gün oyun həvəskarlarına yaxşı bələd olan virtual reallıq (VR) eynəkləri, qulaqlıqlar, smart əlcəklər var. Gələcəkdə belə cihazlar daha da təkmilləşəcək, üstəlik, beyinə implant edilməsi planlaşdırılan çiplər, “Neuralink” kimi layihələr gündəmdədir. Bəs bu çiplərlə şüura, beyinin gerçəyi qavrama qabiliyyətinə təsir göstərmək, virtuallığı reallıq qədər həqiqi, inandırıcı etmək mümkün olmayacaqmı?
Rəqəmsal iqtisadiyyat, NFT, kriptovalyuta
Metakainatın iqtisadiyyatda da müəyyən dəyişikliyə yol açacağı bildirilir. Gerçək həyatda öz imicini, statusunu formalaşdırmaq üçün şəxsi əşyalarına, aksesuarlarına, geyiminə, avtomobilinə fikir verən insanlar virtualda da fərqlənməyə, başqalarından üstün görünməyə çalışacaqlar. Beləliklə, NFT-lərin, yəni bizə məxsus rəqəmsal məhsulların alğı-satqısı kütləvi hal alacaq. Bir sıra məşhur brendlər indidən dəyəri on minlərlə dollar olan geyimlərini, aksesuarlarını avatarlarımız üçün satırlar. 69 milyon dollarlıq NFT rəsm əsəri, yəni sadəcə piksellərdən ibarət, JPG formatlı şəkil isə öz alıcısını çoxdan tapıb.
Oyun sektorunda milyardlarla dollar vəsaitin dövr etdiyini, metakainatın yaradılmasıyla bunun daha da artacağını nəzərə alanda gələcəkdə kriptovalyutalarla çalışan belə platformaların qlobal iqtisadiyyatı necə formalaşdıracağı barədə düşünməli olursan. İnsanların həyat tərzi, dolayısıyla da, pul xərcləmə alışqanlıqları dəyişəcək. Tutalım, evdən bayıra daha az-az çıxsaq, dərsə, işə, konsertə, səyahətə real deyil, virtual formada getsək, nəqliyyat sisteminin aqibəti necə olacaq?
Təsəvvür etmə, bax!
Metakainatı daha yaxşı anlamaqdan ötrü gələcəyi illər öncədən təsvir etməyə çalışan, bir çox fəlsəfi-ideoloji suallara qapı açan filmlərə baxmaq olar. Məsələn: “Ready Player One”, “The Matrix”, “Surrogates”, “Avatar”, “Free Guy”, “The Thirteenth Floor”, “Tron”, “Wreck-It Ralph”…
Doğrudanmı biz hamımız metakainata axın edəcəyik? Bunun yan təsirləri olacaqmı?
Bu gün milyonlarla, hətta milyardlarla insan videolardan, şəkillərdən, yazılardan ibarət sosial şəbəkələrdə toplaşıb. Sabah indikindən daha zəngin, video oyunlardakı kimi, hər cür simulyativ imkanlara sahib, reallıq qədər canlı, daimi, sərhədsiz bir oazis yaradılsa, niyə də hamı bir nəfər kimi orada toplaşmasın ki?! Əgər çoxluq bir yerə – lap virtual olsa belə – yığışırsa, insan qrup psixologiyasının diktəsi ilə “mən də orada olmalıyam!” deyir.
Smartfonlardan, video oyunlardan, sosial şəbəkələrdən ayrılmaqda çətinlik çəkdiyimiz kimi, metakainatdan da aralanmaq bəlli bir iradə, nizam-intizam tələb edəcək. Günün çox hissəsini virtualda keçirmək psixoloji problemlərə, reallıq hissinin aşınmasına gətirib çıxara bilər. Gerçəkliyə dönəndə kəskin təzadla üzləşməyimiz adi çətinlikləri belə həddən artıq ağır bir yük kimi görməyimizə səbəb olacaq. Nəticədə sıxıcı, maraqsız gələn həyata qarşı yadlaşacaq, depressiyaya düşəcəyik. Çox güman ki, özümüzü röyalar aləminin ixtiyarına buraxıb illüziyalar içində yaşamaq arzumuz metakainatdakı müəyyən məhdudiyyətlərlə, qayda-qanunlarla tənzimlənəcək.
“Silikon vadisi” krallarının, texnologiya nəhənglərinin dünya hakimiyyətini tədricən ələ keçirdiyi dövrümüzdə fiziki və rəqəmsal reallıqlar arasındakı sərhədlər bir az da itməyə başlayıb. Yeni bir eraya qədəm qoyan dünyamız, yəqin ki, zamanla təzədən şəkillənəcək, libasını dəyişib fərqli, tanınmaz bir görkəm alacaq. Amma dəyişikliklər bitməyəcək, istənilən halda bu günün yeniliyi sabahın geriliyidir.
