Müasir Azərbaycanda türkçülüyün problemlərinə dair bəzi düşüncələr (3)
Fərid Bağırlı
Dövlət dili
“Dövlət dili” deyəndə adətən rəsmi dil nəzərdə tutulur. Lakin biz burada təşrifat/dövlət protokolu və kargüzarlıq/dəftərxana/kanselarit dilini nəzərdə tuturuq. Dilimizin bu hissəsinin ciddi təhlil və düzəlişə ehtiyacı var.
Əvvəla, türk dövlət rəisinin məqam adı niyə “prezident” olmalıdır? Niyə “atabəy” yox, “xaqan” yox, məhz prezident olmalıdır? Nədən “nazirlər şurası” əvəzinə, “nazirlər kabineti” kimi qəribə tərkiblər istifadə olunur? Nə üçün biz “dərgah” əvəzinə “prezident aparatı” kimi əcaib sözlər işlətməliyik? (Yaxşı yadımdadır, sovet vaxtında hansısa “korennoy bakılı” stenkalarda kartinkalardan, zontikın ruçkasının slonovıy kostdan olmasından danışırdı!)
Saray təcrübəmizdə dövlət rəisinə “həzrətləri” xitab şəkli olduğu halda (hətta Atatürkə belə “Atatürk həzrətləri” deyə xitab edildiyi halda), “zati-aliləri” ibarəsi haradan çıxdı? Rusca “yeqo prevosxoditelstvo” ifadəsinin tərcüməsi olan bu tərkib hansı sovet filmindən alınmadır? Axı rusca olan bu ifadə dövlət rəisi üçün deyil, üçüncü-beşinci dərəcəli dövlət adamları üçün nəzərdə tutulmaqdadır.[1] Bizə aid olan xitab şəkli “atabəy (xan, şah) həzrətləri” olduğu halda, rusca ifadənin kobud tərcüməsi olan “zati-aliləri cənab filankəs” tərzi-ifadəsi hansı məntiqin məhsuludur?
Niyə bizə aid olan “sərdar”, “kələntər” kimi sözlərdən istifadə etmək yerinə ordan-burdan yığılan sözlərdən istifadə etməliyik? Bəziləri deyəcək ki, “sərdar” fars sözüdür, “kələntər” sözü də Allah bilir necə əmələ gəlib. Bəs nazir, katib, şura, məclis, vəkil, millət, xalq, irq, dövlət kimi sözlər ərəbcə deyilmi? Yoxsa prezident, respublika və kabinet fransızcanın deyil, Qazax ləhcəsinin töhfəsidir? Əlbəttə, lap köhnə zamana getsək, ulus (millət, dövlət), tarxan (yerli idarəçi, vergi məmuru?), tudun (müdafiə naziri?), budun (xalq) kimi sözlər işlətməli olacağıq. Bəs onda Nizamilərin, Nəsimilərin, Füzulilərin bədii-estetik mirası necə olsun? Biz qədimlik naminə öz dədə-babalarımızla olan dil əlaqələrimizi kəsməyə hazırıqmı?..
Turanın nəfsi
Turançılığın digər daxili düşməni hər xalqın təxti-şüurunda gizlənən animalistik və politeistik meyillərdir; təbiət qüvvələrinin ilahiləşdirilməsidir…
İnsan təbii qüvvələrlə və dörd ünsürlə mütədaxil/içli-dışlı yaşamaqdadır. Sufinin “nəfs” dediyi varlıq ətdən və sümükdən ibarət cismin özünə aid olan ruhudur. Quran ifadəsi ilə desək, insana nəfx edilən/üfürülən ilahi ruhdan fərqli olaraq nəfs sövqi-təbiini/instinkti tərənnüm etməkdədir. Nəfs cismin səsidir, onun arzularının, meyillərinin ifadəsidir… Ruhi-mənfuxun/İlahi ruhun sədasına tabe olmayıb, vicdanı rədd edən və imanın nuruna göz yuman və ya Quran ifadəsi ilə desək, gözü pərdələnən insan öz nəfsinin torunda yeni həyat tapır. Ancaq bu həyat zülmani, nursuz həyatdır, ani həvəslərə, alçaq arzulara tabeçilik, ehtirası özünə təzə Rəbb seçməkdən ibarətdir. Qısaca, meymunlaşmadır.
Həmin halın daha irəli dərəcəsi bir pillə aşağı, cəhənnəmə bir addım daha yaxın olan ehtirasa tabeçilik fəlsəfəsi, gedonizm, ləzzətpərəstlikdir. Bu yolun da ağı və qarası var. Ağı – “xəmirində” iman zərrəsi olan adamlardır ki, gedonizmin torunda əzab çəkərkən özünün həm əsiri, həm də zalimidir. Özünün həm aşiqi, həm də amansız düşmənidir. Qarası – özündəki şərri ilahiləşdirən, hər kəsə bulaşdırmağa çalışan, zülmətin xadimi, şeytanın qulluqçusu olan qara şamandır. Sözü və əməli ilə beyinləri bulandıran, bəsirət bağlayan, qulaqları şirin yalanlarla dolduran xəstə adamdır… Bütün bunların Turançılığa nə dəxli var? Quranın Həblüllah/Allahın ipi dediyi nurani mirası, Quran və peyğəmbər mirasını biz son əsrdə tədricən itirmişik. Quranın Sıbğatüllah/Allahın boyası dediyi “boya” da üstümüzdən silinib gedib. Beləliklə, hər bəşərdə və millətdə mövcud olan cismani ruh-nəfs öz müvazini/tarazılaşdıranı olan imanın altun zəncirindən qopub, içimizdəki ağ şaman qaralıb və ilahi ilhamla bəslənən ruhumuz və canımız, yenə Quran ifadəsi ilə desək, pas tutub. Molladan usanan, Quranı anlamayan nəsillər, doğulanda qulağına əzan oxunmayan, içkili gecələrdə mayalanan nəsillər peyda olub. Beşiyi şər, əmdiyi süd haram, dinlədiyi layla küfr olan adamlar çoxalıb və çoxalmağa davam etməkdədir.
Qaralan vicdanlar artıq Allah üçün deyil, özü üçün yaşamaq istəyir. İçindəki heyvani sədaya tabe olaraq “Allah olmasın, boz qurd olsun!” deməkdədir. Qurd olmağı canavarlaşma kimi anlayan bu zülmani zehinlər “Allah” sözünün Turanda bilindiyini, sonradan unudularaq Mengü və Tengri kimi sözlərlə əvəz edildiyini düşünə bilmir, təsəvvür etmək istəmirlər. Bir əfsanəyə görə, Süleyman peyğəmbərin öz vəziri Asaf bin Bərhiyədən öyrəndiyi Bərhətiyyə duasında belə ilahi adlar arasında Turan adı keçdiyi halda, Turana and içildiyi halda! İfritlərə hökm edən Süleyman əleyhissəlamın taxtına yazılan müqəddəs isimlər arasında Turanın işi nə idi? Ərəbcə tayr, tayaran və təyyarə sözləri ilə eyni kökdən törəmiş kimi görsənən Turanın mənası uçmaqla əlaqəli ola bilməzmi? Və bunun Qurandakı “And olsun, vaxt gələcək, bir boşqabdan enərək başqa boşqaba minəcəksiniz!”[2] ayəsi ilə əlaqəsi ola bilməzmi? Dillərin hələ bir-birindən ayrılmadığı, Babil qülləsinin insanlığın sinəsinə bir balta kimi saplanmadığı, insanın nə ərəb, nə türk olduğu, sadəcə insan oğlu insan olduğu o əziz günlərdə Turan türkə aid olduğu qədər ərəbə də aid ola bilməzdimi? Quranın “Turi-Sina” dediyi Sina dağı “Tur(an A)sena” ola bilməzdimi? Əks halda qədim xett hökmdarı Tudxaliyanın və Təbrizin adları İmam Əlinin Cəlcəlutiyyəsindəki[3] müqəddəs adlar arasında nə gəzirdi? Və niyə yunanın Adonisi, yəhudinin Adonayı, misirlinin Atonu ola bildi, sonra da “Adonay” və ya “Azunay” şəklində yazılaraq ilahi ad kimi müsəlman magiya və dua kitablarına daxil edildi?
Monqol dilindəki çoxluq bildirən (-at) sonluğu niyə ərəb dilində də eyni şəkildə çoxluq bildirir? Belə olan halda Bay-at sözünün mənası qədim türklərdə “Bəy-lər” ikən, niyə Ki-at sözünün mənası “Kay-lar” olmasın? Niyə qədim uyğur əlifbası arami əlifbası ilə belə şübhəli bənzərlik təşkil edir? Niyə latındakı Caesar sözü farsdakı Kəyani, rusdakı Kiy və türkdəki Kayı sözü ilə eyni kökdən törəmişə oxşamaqdadır? Bəlkə bunlar adi oxşarlıq deyil? Bəlkə islamdan qabaqkı Qureyşin “uqab” dediyi ştandartın qara qartal olması bir təsadüf deyildi? Niyə Misir fironu öz oğluna arvad axtararkən, uzaq Turan ölkəsindən bir şahzadə (Nefertiti) ala bilmək üçün qızın atasına bir ton saf qızıl başlıq verməyi qəbul etdi? Və nə üçün Ramazanda itikafa[4] çəkilmək üçün Allahın peyğəmbəri öz məscidində türk çadırı[5] qurmalı oldu?
Bütün bu müşküllər hər şüurlu Turançının ağlını məşğul etməli olduğu halda, boz qurdun bir canavar olduğu və vəhşi arzuları təmsil etdiyi kimi “dahiyanə” fikir bizim gənclərimizin ağlına hardan gəlib? Və günlərin bir günü Alp Ər Tunqanın “Qohum, necəsən?” deyərək peyğəmbərimizə əl eləyib təbəssümlə baxdığını gördükləri zaman ürəkləri ərəb və islam nifrəti ilə qaynayan səthi türkçülərimizin günü, görəsən, necə olacaq?!.
Bütün bu çətinliklərin həlli imandadır. Çünki iman sadəcə Allahla əlaqə deyil, o eyni zamanda Allahın elmi ilə, Kainatın yaddaşı ilə əlaqədir!
Tarix anlayışı
Türkçülərimizin əsas müşküllərindən biri də tarix anlayışıdır. Müasir Anadolu və Azərbaycan türkləri öz köklərini əsasən səlcuqlular, ya da elxanilər dövrünə bağladıqları üçün türk tarixi anlayışları türklərin şimal-şərqdən gəldikləri ümdəsi/prinsipi üzərində qurulub. Və öz tarixlərini bu nöqteyi-nəzərdən dəyərləndirən bir çox türk istər-istəməz türklərin kiçik Asiyada və Azərbaycanda gəlmə olduqları fikrini mənimsəməkdədir.
Halbuki türklərin qədim zamandan bəri köçəri həyat tərzini mənimsəmiş olması da yaxşı bilinən gerçəklərdəndir. Nəhəng bir türk (oğuz-qıpçaq) kütləsinin səlcuqlular dövründə Azərbaycana, ya da Anadoluya yerləşməsi bu məskənlərin daha əvvəl türklərə aid olmadığı nəticəsini vermir. Sadəcə türklər tayfaçı olduqları və başqa türk tayfalarını qəbul etmədikləri üçün bu yurdları özlərinə daha əvvəl məskən tutanlarla sonradan gələnlər bir-birini tanımamış ola bilərlər. Dinlərinin ayrı olması da onların bir-birini tanımamasına ayrıca zəmin hazırlamış ola bilər. Yəni yerli əhalinin əhli-səlib/xristian, musəvi, ya da məcusi olması, Yaxın Şərqin və Sami mədəniyyətinin təsirində olması, yeni gəlmiş müsəlman, ya da yarı müsəlman-yarı şaman olan türklərin onları tanımamasına səbəb vermiş ola bilər…
İkinci böyük müşkül müsəlman tarixçilərin və türkçülərin oğuz tarixini bütün türklərə şamil edib, qıbçaq kimi digər tayfaları ümumi türk tarixindən qıraqda qoymasıdır. Əlbəttə, buna bəzi afaqi/obyektiv səbəblər də yardım etmiş ola bilər. Məsələn, qıbçaqların böyük kütləsinin müsəlman olmayıb, başqa dinlərə bağlanaraq və öz dövlətlərini itirərək milli mənsubiyyətlərini unutması da buna zəmin hazırlaya bilər. Səbəb nə olursa-olsun, xüsusən populyar tarixçilikdə oğuz tarixinin ümumi türk tarixi ilə qarışdırılması qıbçaq kimi digər türklərin yadlaşdırılmasına və qıbçaq övladı olan türklərin oğuzlara düşmən olmasına gətirdi. Orta əsrlərdə tayfa rəqabəti üzərində qurulan düşmənlik müasir zamanımızda yeni səviyyəyə, ideoloji dərinliyə çatmış vəziyyətdədir və çox ciddi siyasi təhlükə kəsb etməkdədir.
İqlim və yönə bağlı olaraq “şimal türkü” deyə biləcəyimiz Şimali Qafqaz, Rusiya və Şərqi Avropa xalqlarının böyük əksəriyyəti “türk” adını özlərinə yaraşdırmamaqdadır. Bunun üç əsas səbəbi var:
A. Bu coğrafiyada “türk” sözü müsəlmanlıqla əlaqələndirilir, bəhsi keçən millətlər isə əsrlərcə müsəlman türklərlə savaşıb, onların cihad aqressiyası ilə üz-üzə yaşayıb.
B. Hər din özünə aid bir aləm, bir mədəni kodlar sistemi qurmaqdadır. Bəhs edilən xalqlar Roma və Şərq kilsələrinin təsirində yetişdikləri üçün, müsəlmana və türkə İsa peyğəmbərin deyil, kilsənin gözü ilə baxdıqları üçün müsəlman türkü Tanrı düşməni saymaqda israr edirlər. Yaxın zamanlarda kilsələrin nüfuzunun növbəti dəfə sınması ilə bu düşmənlik qismən də olsa azala bilər.
C. Dövlət quruculuğunun ilk mərhələsində tayfa öz dövlətini qurmaqda və bu dövlətə yön verməkdə olsa da, ikinci mərhələdə dövlət özünə aid ağıl və şüur sahibi olunca təhsil kimi vasitələrlə tayfanın şuurunu dəyişməyə, ona dövlətin öz mənafeyinə qulluq edən yeni tarix sırımağa çalışır. Bunun sayəsində dövlət öz düşməni və rəqibi saydığı millət və dövlətlərin öz millətinə dost, ya da düşmən olduğunu elan etməklə millətin şüuru ilə oynayır… Nəticədə türk-müsəlman dövlətləri ilə rəqib, ya da düşmən olan digər dövlət və qurumlar türk olmağı qətiyyən rədd edir…
Bu kimi müşküllərin səbəbi köhnə və müasir türkçülərin vahid Turan tarixi nəzəriyyəsinə malik olmaması, hədis və Əhdi-Ətiq kimi mənbələri bilməməsidir.
Türkçülük-islamçılıq zidləşməsi
Bəzi müsəlman din adamlarının türkçülüyü, bəzi türkçülərin isə dini, ya da din adamlarını qəbul etməməsinin altında gizlənən əsas səbəblərdən biri türkçülüyün dini mənada bir inanc sistemi halına gəlməsi, ya da gətirilməsidir…
Dini əqidəsi zəif olan, ya da heç olmayan bəzi türkçülər öz türkçülük məfkurəsinə/ideyasına elə ürəkdən bağlanırlar ki, qədim türk mifologiyası və qəhrəmanlıq dastanları ilə birlikdə onların zehnində bir növ “türkçülük dini” əmələ gəlir. Əsasən haləti-ruhiyyə səviyyəsində mövcud olan bu hal dini düşüncə və din psixologiyası nöqteyi-nəzərindən şirk[6] iyi verən bir inhirafdır,[7] ya da birbaşa şüurlu şirkdir. Bu cür şeylərdən uzaq durmaq lazımdır.
Nə islam dini ərəb hakimiyyətinin ideologiyasıdır, nə də türkçülük Turanın dinidir. Turanın dini ilkin mərhələdə də təkallahlıq olub, indi də təkallahlıqdır. Sadəcə, çöl həyatı yaşayan köçəri, ya da yarı köçəri türk kütlələrinin islamı daha ibtidai səviyyədə olub, çünki həyatları ibtidai səviyyədə idi. Klassik islam dini isə şəhərdə təşəkkül tapıb, şəhər insanı üçün nəzərdə tutulduğundan, şəhər həyatı da çöl və dağ həyatından bir qədər qəliz və müşkül olduğundan Turanın qədim və ibtidai islamından, təktanrıçılıqdan nisbətən daha dərin və incə işlənib. Birinci əsas fərq bundadır.
İkinci əsas fərq isə batinidir, yəni metafizika ilə əlaqədardır. Belə ki, islamın übudiyyət – Allaha qulluq – anlayışı qəti tövhid fəlsəfəsi/monoteizm üzərində qurulub. Türklər isə qədim zamandan bəri öz ataları və anaları ilə olan ruhi münasibətlərini onların ölümündən sonra da davam etdirib, xaricdən sitayiş kimi, yəni ibadət kimi görünən ayinlər/rituallar keçirib, ağ və qara şamanlara müraciət edib və s. İslamın qəti tövhidçi anlayışı ilə müqayisədə Turanın batini düşüncəsində bir ikiləşmə var: bir yandan mütləq tək Tanrı inancı, bir yandan da öz nəslinin böyüklərinə pərəstiş, onların ruhlarından istimdad/kömək diləmə müşahidə olunur.
Əslində, buna bənzər şeylər islamda da var: ölülərin ruhlarına “Yasin” oxumalar, qurban kəsmələr, isqatı-salatlar[8], əvəzlərinə tövbə etmələr və tövbə namazı qılmalar – bütün bunlar həmin düşüncənin, yəni böyüklərdən yardım diləmə fikrinin islami formasıdır. Sadəcə islamda bunlar Allaha müraciət şəkli olan namaz və orucdan sonra gəlir, bəzi türklərdəki kimi öncə deyil…
Türklər qədim zamandan bəri öz ataları və anaları ilə mənəvi münasibətlərini ciddi şəkildə davam etdirdikləri üçün daha müntəzəm – qəbilə intizamı daxilində – yaşayıb, birgə hərəkət etməyi biliblər, amma eyni zamanda bu qədim əlaqələri davam etdirdikləri üçün müsbət və mənfi mənada fövqəladə mühafizəkar, heç bir dəyişməyi qəbul etməyən, çətinliklə dəyişən, dəyişdikdən sonra da geriyə dönməyən, özünün həll etməli olduğu bir çox məsələdə qədim ruhlardan “siqnal” gözləyən bir kütlə halında yaşayıblar. Türkün Tək Tanrısı isə bütün bu müddət ərzində hər şeyin fövqündə pərvaz edən bir xülya kimi idi – var idi, hörmət edilirdi, amma sanki bir çox şeyə qarışmırdı. İslamın peyğəmbəri Allahla olan öz fövqəladə münasibəti sayəsində Yerin və Göyün qüdrətli hakimini sanki öz evinə gətirdi, dünya həyatının bütün məsələlərini Onun hökmü ilə həll etməyə çalışdı. Peyğəmbər üçün bu mümkün idi – sağında və solunda mələklər, başının üstündə Allah var idi. Bu sistem bir peyğəmbər sistemi idi, ancaq ətrafdakı adamlar peyğəmbər deyildi və bir çox şeyi tam anlamadan sadəcə qəbul edirdilər. Onun üçün peyğəmbərin vəfatından bəri islam və müsəlmanlar gündən-günə daha ağır vəziyyətə düşür, o tarixi labirintlərdən çıxa bilmirlər. Çünki başlarında peyğəmbər olmadığı halda, peyğəmbər kimi yaşamaq və peyğəmbərin olmadığı zaman və məkanda peyğəmbər dövləti qurmaq xülyasından vaz keçə bilmirlər, vaz keçə də bilməzlər. Çünki islamın fikir və hüquq bünövrəsinin qoyulduğu o əziz günlərdə peyğəmbər həyatda idi və təbii ki, öz sistemini öz səviyyəsinə görə qurmuşdu. O sistem nəhəng adamların sistemi idi və nəhəng adamlar üçün nəzərdə tutulmuşdu.
Sonra övliya ruhlu bəzi xırda ağıllar gəldi və o canlı sistemi dəyişməz dəmir-beton kütləsinə çevirdilər. Onları da anlamaq lazımdır: yeni peyğəmbər gəlməyəcəyinə görə son peyğəmbərin gətirdikləri dəyişmədən davam etməli idi. Qaydalar dəyişmədi, amma həyat dəyişirdi, insan da dəyişirdi… Və Quran ifadəsi ilə desək, “insanın əlindən quruda və dənizdə nə varsa hər şey xarab olunca”,[9] həyat dəyişdiyi üçün əvvəlki həyatdan ötrü nəzərdə tutulan müqəddəs qaydalar artıq əvvəlki kimi yaxşı işləmir, gözlənilən müsbət nəticəni vermir. Zaman yaxşılaşmadı, insan müsbət mənada tərəqqi etmədi, əksinə, tənəzzül etdi, xırdalaşdı, cılızlaşdı, tanınmaz hala düşdü. Bu halda ondan islamın ideallarını yaşatmağı ummağın, buna bel bağlamağın mənası nədir? Yenə də, sanki qədim dövrün nəhəngləri kimi, böyük ruh və iradə sahibi olan insanlar Allahın dinini Yer üzündə yaşatmaqda israr edir, bir tikə çörəyin, bir qat paltarın insan üçün dindən-imandan daha vacib olduğuna inanan insanlar isə dinin köhnəlməsindən, tərəqqiyə mane olmasından danışır… Bu, Qiyamətə kimi davam edəsi olan bir mübahisədir və hər kəs bu mübahisədə öz yerini özü müəyyənləşdirməlidir.
Qeyd: Yazı ixtisarla təqdim olunub.
[1] Rusiya imperiyasının “Tabel o ranqax” sənədinə görə.
[2] “İnşiqaq” surəsi, 84/19
[3] Həzrət Əliyə aid edilən “Cəlcəlutiyyə” qəsidəsi dua məqsədi ilə oxunan uzun bir şeirdir və qədim dövrdən qalma ilahi adlardan istifadə edilərək yazılıb.
[4] İtikaf – bütün dünyəvi işlərdən üz döndərərək, özünü ibadətə həsr etmənin adı. İtikaflar adətən müvəqqəti olur. Həzrət Məhəmməd Ramazan ayının son on günündə itikafa çəkilərdi.
[5] Zeyneddin Ahmed ibn Ahmed ibn Abdüllatif el-Zebidi, “Sahih-i Buhari muhtasarı Tecrid-i Sarih tercemesi ve şerhi”, (tərcümə və şərh K. Miras), C. 6, s. 319-320, nşr.: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2-ci baskı, Ankara, 1969
[6] Şirk – Allahdan başqa kiməsə sitayiş etmək.
[7] İnhiraf – özü-özünü pozma, özü-özünü deformasiyaya məruz qoyma.
[8] İsqatı-salat (“namaz düşürmə”) – ölünün namaz borcunu ödəmə.
[9] “Rum” surəsi, 30/41
