İqtisadi dəyişikliklərin olacağını hardan bilirik?
Anqoladan sonra Azərbaycan da sərmayə mühiti yarada bilər
Rövşən Əliyev
Bu nəyin qrafikidir? ABŞ xəzinədarlığının 10 illik bondlarının gəlirlilik faizinin. Niyə 10 illiyi götürürəm? Çünki standart onunla (daha dəqiqi: bençmarkla) müəyyən olunur. Bençmark (ingiliscə: benchmark) nədir? Ona baxıb başqa yerə qoyulan sərmayələrin nə dərəcədə effektiv olduğunu yoxlayırsan. Bəs niyə bu, bir rəqəm olaraq standartlaşdırılmayıb? Çünki kapital bazarı sabit deyil, eniş-yoxuşludur. Hansı maliyyə alətinin aşağı gəlirli, hansının yuxarı gəlirli olmasını rəqəmlə yox, nisbətlə müəyyənləşdirirsən. Niyə ABŞ xəzinədarlığının? Çünki qarantiyalı sərmayədir. Onun geri qayıtmaması halları olmayıb.
Bençmarkın mənasını anladıq. İndi gələk mövzuya.
Qrafikdən görünür ki, son vaxtlar 10 illik bondların gəlirliliyi aşağı düşüb. Bençmark aşağı düşəndə nə olur? “İnvestor aclığı” yaranır. İnstitusional investorlar “xam torpaq” axtarırlar. Dünyada iki belə xam torpaq tanıyıram (əslində çoxdur, ikisinə fokuslanaq): Anqola və Azərbaycan. Hər iki ölkənin böyük iqtisadi potensialı var. Uzun onilliklər düzgün iqtisadi sistem olmadığına görə bu potensial reallaşmayıb. Hər ikisi neft ölkəsidir. Hər ikisinin ixracatının 90 faizi xam neftdir. Deməli, başqa bazarların yeri boşdur. Və ya başqa bazarlar gərəyincə qurulmayıb. Bu ərazi xamdır. Bəli, investorlar xam torpaq axtarırlar. Qorxmayın, xamlamaq mənasında yox. Nefti qarət eləmək mənasında yox. (Belə stereotiplər geniş yayılıb.)
İnstitusional investorlar keçmiş sovet məkanının bankirləri kimi 20-30 faiz gəlirə göz dikmirlər. Bençmarkdan bir az yuxarı oldu – bəsləridir. Məsəl üçün, 3-9 faiz. Niyə bençmarkdakı 1-3 faiz yox, 3-9 faiz? Hə, məsələ də bundadır. Risk artdıqca borc verənlər və ya sərmayəçilər artıq faiz istəyirlər. Yaxşı qazanmaq istəyən ABŞ xəzinədarlığı bonduna pul qoymaqdansa bir az riski gözə alır, bir az zəhmət çəkir. Daha gəlirli yerə kapital qoyur. Amma qarətçilik onlara sərf eləmir. Bir azdan niyəsini yazacam.
İki ildir ki, Anqolada siyasi və iqtisadi islahatlar gedir, rəqabətlilik qanunu qəbul olunub, ölkəyə 38 il rəhbərlik eləmiş Xose Eduardo dos Santosun dövründə kök salmış korrupsiya ilə ciddi mübarizə aparılır, biznes infrastrukturu yaradılır, sərmayəçilər cəlb olunur.
Bir haşiyə çıxıb deyim ki, keçmiş prezidentin qızı İzabel dos Santos Bakıda doğulub. Anası Tatyana Kukanova rusiyalıdır. İzabel Afrikanın ən varlı qadınıdır, “Forbes” jurnalı onun 2,2 milyard dollar sərvəti olduğunu yazmışdı. “Forbes”ə görə, İzabel bu sərvəti ölkədə iş görən sərmayəçilərin səhmlərinə yiyələnməklə toplayıb. Yeni Anqola hökuməti onun şirkətlərinin almaz çıxarma lisenziyasını ləğv eləyib, özünü isə Portuqaliyadan ekstradisiya eləməyə çalışır. Haşiyə uzun oldu, bağışlayın, qayıdaq mövzuya.
Anqola və Azərbaycanın oxşar cəhətləri çoxdur. Hər ikisi xam torpaqdır. Qeyri-neft sektoru inkişaf eləməyib. Anqolanın sürəkli lideri olmuş Xose Eduardo dos Santos da əvvəlcə marksist olub. Sovet məktəbi keçib. (Bir fərqlə ki, bir az iqtisadi savadı olub – Azərbaycan Neft-Kimya İnstitutunu bitirib.) O da 1990-cı illərdə marksizmdən üz döndərərək bazar iqtisadiyyatına üz tutub. Ölkəyə sərmayələr cəlb edərək neft hasilatını artırıb. Anqolanı “regionun ən güclü dövlətinə” çevirib. (Əslində neft gəliri hesabına Afrikada 3-cü yerə çıxarıb.) Bununla belə, orada da nə iqtisadi rəqabət olub, nə qeyri-neft, nə qeyri-almaz sektoru haqda ciddi bir iş görülüb… Anqolanın uzunmüddətli lideri Santos iqtisadiyyatın açar sahələrini öz övladlarına verməklə (neft-qaz konqlomeratını qızına, neft fondunu oğluna) və özü hakim partiyanın sədri kimi qalmaq şərti ilə 2017-ci ildə istefaya getməyə razılaşmaqla bir açılım elədi.
Anqolanın əhalisi 30 milyona yaxındır, Azərbaycanın əhalisi 10 milyondur. Anqolanın ümumi daxili məhsulu (ÜDM) 124 milyard dollardır, Azərbaycanınkı 40 milyard dollar. Yəni adambaşına düşən ÜDM hesabına Anqola ilə Azərbaycan təxminən eynidir – Azərbaycan azca geri qalır. Başqa xeyli paralellər də aparmaq olar. Ancaq açılım məsələsində fərqli yanaşmaları görürük.
Anqola artıq institusional investorlarla razılığa gələrək 8 milyard dollar borc cəlb eləyib. “Financial Times” qəzetinə görə, 10 illik borclar 8 faiz, 30 illik borclar 9,125 faizlə verilir.
Azərbaycana institusional investorların gəlməsi məsələsi nə yerdədir? Bu barədə məlumatlar kasaddır. Ölkədə iqtisadi jurnalistikanın ayaq üstə dura bilmədiyini bilirik. Ancaq istəsək proseslərin əlamətlərini tapa bilərik. Elə ilk mənbədən. Azərbaycan prezidenti noyabrın 26-da BDU-nun 100 illiyi ilə bağlı çıxışında xaricilərin borc təklif elədiyini, ancaq onun belə təklifləri qəbul eləmədiyini deyib. O, dövlət borcunun ÜDM-in 17 faizi həcmində olduğunu bildirib. Hərçənd mütəxəssislər bu hesablama ilə razılaşmırlar. Ölkənin xarici borcu hesablanarkən dövlətin qarantiya məktubu ilə müəssisələrin aldığı kredit hesablanmır, bu, borc məsələsində sualtı qayadır və real borcun xeyli yüksək olması mənasına gəlir.
İndi bir sual çıxa bilər. Niyə xarici borcları ÜDM-in 100 faizi qədər olan Anqola institusional investorları cəlb eləməyə çalışır, ancaq 17 faizi qədər (iddia) olan Azərbaycan buna çalışmır? Hər ikisinin qeyri-neft sektoruna sərmayənin hava və su kimi lazım olduğu bəllidir. İndiki dövrdə iqtisadiyyat borcsuz, kreditsiz inkişaf eləyə bilməz. Bu borc məişətdə işlədilən borc anlayışından fərqli bir şeydir. Borc alanın biznesdən gəliri faizləri, inflyasiyanı, xərcləri örtürsə və bundan sonra mənfəət qalırsa, borc inkişafa xidmət eləyir. Hər kəsə sərfəlidir: borc verənə, götürənə, əmək bazarına, hökumətə… Bu xərcləri örtmürsə iflas deməkdir, hər kəs üçün pisdir. Borc faizi aşağı olduqca xərcləri örtmək və mənfəətlə çıxmaq ehtimalı artır, qarantiya güclənir. Borc faizi yuxarı olduqca iflas ehtimalı artır. Yəni borcun faizi məsələsində bir tarazlıq var. Bu, birtərəfli maraqla müəyyənləşmir. Keçmiş sovet məkanında biznesin inkişaf eləməməsinin bir səbəbi də yerli bankların borcu görünməz yüksək faizlə verməsidir (20-30 faiz). Maraqlıdır ki, elə həmin məkanda beynəlxalq institusional investorların soyğunçuluğu haqda təsəvvürlər geniş yayılıb.
Çıxışlar, bəyanatlar başqa, real proseslər başqa. Beynəlxalq Valyuta Fondu ilə danışıqlar 2016-cı ildən aparılır (“Reuters”). Azərbaycanda bir proses gedir. Bəzən hakimiyyətə yaxın təhlilçilər bunu islahat adlandırırlar. Ancaq 26 ildir islahat aparmayan bir hakimiyyət niyə durduğu yerdə islahat aparsın ki?
İnstitusional investorlar hər ölkəyə kapital qoymazlar. Müəyyən şərtlər ödəndikdən sonra qoyarlar. Ölkə iqtisadiyyatını iflasdan qurtarmaq üçün, qeyri-neft sektoru üçün kapital lazım olduğunu indiki hakimiyyət dərk etməmiş deyil. Bunun üçün şərtlərə əməl olunması lazımdır. Görünür, buna da hazırlıq gedir. Bu, könüllü islahat deyil. Bu, yaxın vaxtlarda çox zəruri olacaq kapital cəlbi üçün hazırlıqdır. Dünyada bu şərait yetişib. Bençmark aşağı düşüb. İnvestor aclığı yaranıb. Anqolanın təklif elədiyi, daha riskli sayılan 8 faizi investorlar qəbul eləyirlərsə, risklərin nisbətən az olduğu Azərbaycan daha aşağı faizlərlə borc cəlb eləyə bilər. Bircə sual qalır ki, siyasi islahat olmadan iqtisadi dəyişikliklər mümkündürmü? Və ya iqtisadi dəyişikliklər siyasi islahatlara səbəb olacaqmı?
Müəllifin başqa yazıları:
CNN və Azərbaycan mediası nəyin üstündən sükutla keçir?
Peşəkar media vətəndaş jurnalistikasından necə faydalana bilər?
