Sadə verginin çətin məqamları
Rövşən Ağayev
Vergi Məcəlləsinə yanvarın 1-dən qüvvəyə minən dəyişikliklər xırda ticarətçilərə və dövriyyəsindən asılı olmayaraq restoran-kafe sahiblərinə sadələşdirilmiş vergi ödəyicisi olmaq hüququ versə də, onların bu hüquqdan yararlanmasına çox ciddi bir məhdudiyyət də qoyur. 218.5.10-cu maddəyə görə, yalnız vergi ödəyicisi kimi vergi orqanında uçotda olmayan şəxslərə (əhaliyə) xidmət göstərən sahibkarlıq subyektlərinin sadələşdirilmiş vergi ödəyicisi olmaq hüququ var. İxtiyari bir mağaza və ya restoran (kafe, yeməkxana) vergi orqanında qeydiyyatda olan fərdi sahibkara və ya hüquqi şəxsə də ən azı bir dəfə mal satdıqda və ya xidmət göstərdikdə dövriyyəsindən və işçisinin sayından asılı olmayaraq dərhal sadələşdirilmiş vergi ödəyicisi olmaq hüququnu itirir.
Belə bir mənzərəni təsəvvür edin: siz sadələşdirilmiş vergi ödəyicisisiniz, tikinti malları satan mağazanız var və 300-500 müştərinizin içərisində sizdən elektron vergi hesab-fakturası ilə mal almaq istəyən beş-üç müəssisə və ya fərdi sahibkar olur. Yaxud kiçik bir kafenizdə əsasən əhaliyə xidmət göstərirsiniz, amma yaxınlıqdakı beş-üç şirkət hər gün öz işçilərinə sizdən elektron vergi hesab-fakturası ilə yemək sifariş verir. Hər iki halda mağaza sahibi də, kafe işlədən sahibkar da sadələşdirilmiş vergi ödəyicisi olmaq hüququnu dərhal itirir.
Belə vəziyyətdə kiçik mağaza və ya kafelər birmənalı olaraq vergi orqanında qeydiyyatda olan müştərilərindən imtina edəcək. Deməli, xırda sahibkar könüllü olaraq öz gəlirindən iri sahibkarın xeyrinə imtina etmiş olur.
Bu mənzərəyə bir mağazanın və ya bir kafenin timsalında baxanda problem ciddi görünməyə bilər, lakin yüzlərlə xırda sahibkarın bir yerdə itirdiyi kiçik məbləğ deyil. “Varlıların daha da varlanıb, kasıbların isə daha da kasıblaşması”na səbəb ola biləcək bu məhdudiyyət mexanizmi bütün hallarda ədalətli deyil, iqtisadiyyata ciddi zərbə vurur.
Belə vəziyyətdə sahibkarlar alternativ qanuni çıxış yolu da tapa bilər, amma bu yol sahibkarlar üçün izafi iş artırmış olacaq. Məsələn, mağaza işlədən sahibkar mağazasının satış sahəsini öz adına uçota alıb, anbar sahəsini başqa bir vergi ödəyici kimi qeydiyyata saldırır. Yəni bir mağazada iki müxtəlif vergi ödəyicisi fəaliyyət göstərir. Bu halda əhaliyə satışı mağazanın satış hissəsinə aid olan vergi ödəyicisi nəzarət kassa aparatı ilə (yaxud pos-terminalla) həyata keçirəcək. Həmin mağazanın vergi ödəyicisi olan müştərilərinə malı elektron vergi hesab faktura ilə anbarın aid olduğu ikinci vergi ödəyicisi birbaşa anbardan göndərəcək, ödəniş isə bank hesabları ilə nağdsız ödəniş (bank) qaydasında aparılacaq. Analoji addımı kafelər də ata bilər.
Göründüyü kimi, nəticədə yenə də vergi bəyannaməsi təqdim edən ödəyicilərin sayı süni şəkildə şişəcək, vergi nəzarəti yenə çoxlu sayda ödəyici üzərinə nəzarət üçün böyük inzibati resurslar səfərbər etməli olacaq, vergi ödəyici isə əlavə mühasibatlıq işi ilə qayğılarını bir az da artıracaq.
Vergi qanunvericiliyində indiyədək mövcud olan ikili vergi mükəlləfiyyəti statusu burada mümkün ola bilərdimi? Mümkün idi. Məcəllənin 218.5.4-cü maddəsinə görə, əmlakın icarəyə verilməsindən və royaltidən gəlir əldə edən şəxslər sadələşdirilmiş vergi ödəyici ola bilməzlər, lakin elə 221.7-ci maddə bu şəxslərin əmlakın icarəyə verilməsindən və royaltidən kənar fəaliyyət növləri üçün sadələşdirilmiş vergi tətbiq etmək hüququnu tanıyır. Bu isə o deməkdir ki, vergi inzibatçılığında və mühasibat uçotunda analoji – ikili vergi mükəlləfiyyəti təcrübəsi hüquq normaları ilə tənzimlənir və indiyədək tətbiq edilir. Pərakəndə ticarət və ictimai-iaşə sahəsində fəaliyyət göstərən sadələşdirilmiş vergi ödəyicisinin də əhali ilə dövriyyənin uçotunu ayrıca, sahibkarlıq subyektləri ilə dövriyyənin uçotunu isə ayrıca aparması mümkün olardı. Vergi Məcəlləsinə əlavə edilmiş yeni məhdudiyyət isə bu gün həm sahibkar, həm də vergi nəzarəti üçün ciddi problemdir, inzibatçılıq işlərini artırır.
Bu məhdudiyyət eyni zamanda alıcı-sahibkarların da hüquqlarını pozur, xərclərini artırır. Bir misalla bunu da göstərim. Şamaxı rayonunda konkret brend malı sadələşdirilmiş vergi ödəyicisi olan cəmi bir mağaza satır. Həmin brend malın alıcısı olan digər sahibkar bu ildən həmin mağazadan elektron vergi hesab faktura ilə mal ala bilməyəcək. Çünki bu alğı-satqı satıcı-sahibkarı sadələşdirilmiş vergi ödəyicisi olmaq hüququndan məhrum edə və onun gələcək maliyyə vəziyyətini ağırlaşdıra bilər. Bu səbəbdən eyni zamanda satıcı-sahibkar da həmin alıcı-sahibkara mal satmağa səy göstərmədikdə o, daimi müştərisini itirəcək və gəlirlərinin bir hissəsindən məhrum olacaq. Beləliklə, alıcı-sahibkar həmin malı, yol xərclərini artırmaqla, İsmayıllı rayonunda fəaliyyət göstərən və əlavə dəyər vergisi ödəyicisi olan digər sahibkardan almalı olacaq. Nəticədə alıcı-sahibkarın xərcləri artdığı üçün vergiyə cəlb edilən gəlirləri, eyni zamanda vergi öhdəlikləri azalacaq. Şamaxıda müştərisini itirən satıcı-sahibkarın da vergiyə cəlb edilən gəlirləri və vergi öhdəlikləri azalacaq.
Zaman keçdikcə vergi qanunvericiliyinə edilən əlavə və dəyişikliklərin yaratdığı çətinlikləri praktikada daha aydın görmək olacaq. Lakin Vergi Məcəlləsi bütün hallarda sahibkarlıq fəaliyyətini təşviq etməli olduğu üçün ona edilən hər bir dəyişiklik də sahibkarlara maksimal rahatlıq, vergi administrasiyasına isə resurslardan maksimum səmərəli istifadə imkanı gətirməlidir.
