Qalan 4 ayda manatı nə gözləyir?
Rövşən Ağayev
İkinci devalvasiyadan sonra manatın dollar qarşısında ən yüksək məzənnəsi mart ayında qeydə alınmışdı: 1,64. Ümumilikdə mart ayının ilk yarısında məzənnə 1,60-1,64 intervalında dəyişdikdən sonra may ayının axırlarında manat özünün ən yüksək (ucuz) məzənnəsi ilə müqayisədə 10% bahalaşaraq 1,49 nöqtəsində qərarlaşıb.
Valyuta və neft bazarları arasında əlaqə və dinamikanı izləyən təhlilçilər yaxşı bilirlər ki, neft bazarında qısamüddətli dövrdə (bir neçə gündən 1-2 aya qədər) baş verən proseslər manatın məzənnəsində özünü göstərmir. Amma, tutalım, dünya neft birjalarında qiymət dinamikası ilə rus rublunun məzənnəsi arasında birbaşa əlaqə var. Çünki, birincisi, Rusiya Mərkəzi Bankı rublu sərbəst buraxıb, Azərbaycan Mərkəzi Bankı isə manatın məzənnəsini sərt şəkildə tənzimləyir. İkincisi, Rusiyada bazar infrastrukturunun vacib elementləri olan maliyyə və fond bazarları fəaliyyət göstərir, həmçinin Rusiyanın dünya fond birjalarının listinqində olan, bu birjalar vasitəsilə səhmlərinin dəyəri formalaşan şirkətləri mövcuddur. Rusiya iqtisadiyyatının özülünü neft təşkil etdiyi üçün neftin qiyməti təkcə rublun deyil, şirkətlərin kapitalizasiyasına da təsir edir. Dolayısı ilə rublun dəyərinə neftlə yanaşı fond bazarında Rusiya şirkətlərinin kapitalizasiyası, daxili fond bazarında isə “rus indeksləri” təsir edir.
Manat bu cür “yan təsirlər”dən tam azaddır. Ölkədə fond bazarı yoxdur – deməli, fond indekslərinin manatın məzənnəsində iştirakı da yoxdur. Beynəlxalq fond bazarlarında listinqə düşən şirkətlər də yoxdur, deməli, arxasında neftin dayandığı iqtisadiyyatda baş verənlərin həmin şirkətlərin kapitalizasiyasına, bu faktorun isə manatın dəyərinə təsiri istisnadır.
Uzağa getmədən Türkiyə nümunəsinə baxın – daxili siyasi faktor fond bazarında türk fond indekslərini “öldürən” kimi lirə adekvat miqyasda dəyər itkisinə məruz qalır.
Manata isə orta və uzun müddətli dövrdə (ən azı 3 ay və daha uzun müddət) birbaşa neft ixracının təsiri altında olan tədiyyə balansının vəziyyəti təsir göstərir. Məsələn, birinci rübün nəticələrinə görə, ölkənin tədiyyə balansının ümumi mənfi saldosu 1,3 milyard dollara, cari hesablar balansının mənfi saldosu 432 milyon dollara çatmışdı. Məhz həmin ərəfə manatın dollar qarşısında ən ucuz olduğu dövrdür (3 ay ərzində məzənnə 1,56-1,64 intervalında hərəkət edib).
Amma manatın məzənnəsinə təsir edən çox vacib amil kimi bankların davranışlarını diqqətdən kənarda saxlamaq olmaz. Bank sektorunun xalis valyuta mövqeyi müsbət olduqda manatın xarici valyutalar qarşısında dəyər itirməsi riski xeyli azalır. Xalis valyuta mövqeyinin müsbət olması o deməkdir ki, bank sektorunun valyuta aktivləri onun valyuta öhdəliklərini üstələyir. Başqa sözlə, banklar zəruri həcmdə valyuta likvidliyinə malikdir və bazara ehtiyac duyulduğu qədər valyuta çıxara bilir.
Xalis valyuta mövqeyi iki göstərici əsasında formalaşır ki, onlardan birincisi bank sektorunun xalis xarici aktivləridir. Xarici aktivlərə bankların xarici banklara aid hesablarında saxladığı xarici valyuta və qiymətli metallar formasında vəsaitlər, yerli bankların xarici şirkət və bankların səhmlərinin alınmasına yönəltdiyi vəsait, xaricə verdiyi kreditlər və sair daxildir. Bankların xarici öhdəliklərinə xaricdən aldığı kreditlər, əcnəbilərin xarici valyuta ilə depozitləri və yerli bank hesablarındakı xarici valyuta ilə nağd qalıqları və sair (məsələn, qiymətli metallar formasında saxlancları) daxildir. Xarici aktivlərin və öhdəliklərin nisbəti bank sektorunun xalis xarici aktivlərini formalaşdırır. Aktivlər öhdəliklərdən çoxdursa, fərq müsbətdir və banklar likvid valyuta ehtiyatlarına sahibdir. Öhdəliklər aktivlərdən çoxdursa, deməli, banklar nəinki əlavə valyuta ehtiyatına malik deyil, əksinə, bu öhdəlikləri zamanı çatdıqda icra etmək üçün kənardan (ya birbaşa alış əsasında valyuta bazarından, ya da Mərkəzi Bankdan borc formasında) valyuta cəlb etməlidir.
Bu baxımdan Azərbaycanın bank sektorunun hazırkı vəziyyəti yaxşı deyil. İlin əvvəlində bankların xarici aktivləri öhdəliyi 14 faiz üstələyirdi (5,4 milyard dollar aktiv, 4,6 milyard dollar öhdəlik vardı). İyulun əvvəlinə olan məlumata görə, vəziyyət tam əksinədir: bankların xarici öhdəlikləri aktivlərini 27 faiz üstələyir (3,4 milyard dollar aktiv, 4,3 milyard dollar öhdəlik var). Rəqəmlərə diqqət edək: 6 ay ərzində bank sektorunun xarici öhdəlikləri 300 milyon, xarici aktivləri isə 2 milyard dollar azalıb. Xarici öhdəliklərin icrasından sonra bank sektorunun “əriyən” 1,7 milyard dollarlıq valyuta vəsaitinin də manatın qorunmasında Mərkəzi Banka və Neft Fonduna dəstək üçün verildiyi kifayət qədər real ehtimaldır.
Bankların xalis xarici aktivlərinin belə sürətlə əriməsinin yaxın zamanlarda ən azı iki mənfi nəticəsi ola bilər: manatın qorunmasında daxili valyuta bazarına bank sektorunun dəstək imkanı azala və bankların xarici öhdəliklərini icra etmək üçün zəruri həcmdə likvid valyutaya malik olmaması onların reytinqini kəskin şəkildə pisləşdirə bilər. 2016-cı ildə manatın dollar qarşısında ən baha vaxtı aprel-iyun aylarında olub. Məhz həmin 3 ayda bankların xarici aktivləri 2 milyard dollar əriməyə məruz qalıb.
Bankların valyuta mövqeyinə təsir göstərən ikinci amil daxili resurslar üzrə valyuta aktivlərinin və öhdəliklərinin nisbətidir. Söhbət ilk növbədə valyuta ilə kreditlərin və depozitlərin nisbətindən gedir. Təəssüf ki, 2015-ci ilin 1-ci rübündən sonra Mərkəzi Bank bank sektoru üzrə vacib göstəriciləri, xüsusilə aktiv və passivlərin həcmini, həmçinin strukturunu gizli saxladığı üçün təhlilin bu hissəsini yalnız kreditlər və depozitlər üzərində qurmağa məcburuq. Çünki bank sektorunun aktiv və passivləri ilə bağlı yeganə açıq məlumat bu göstəricilərdir. Deməli, ilin əvvəlində bank sektorunun valyuta kreditləri (aktivləri) valyuta depozitlərindən cəmi 8 faiz az (585 milyon dollar) idi. İyulun əvvəlinə bu fərq 20 faizə (1,5 milyard dollara) çatıb.
Hər iki fakt bank sektorunun xalis valyuta mövqeyinin qısa müddətdə müsbətdən mənfiyə keçdiyini aşkar göstərir.
Nəhayət, manatın taleyinə təsir göstərən həlledici amil hökumətin xərcləmələridir. Hökumət 2016-cı ildə icmal büdcədən (Neft Fondu, dövlət büdcəsi, Sosial Müdafiə Fondu və xaricdən alınan kreditlər) 24,5 milyard manat xərcləməyi planlaşdırır. Bu vəsaitlərin ən azı 13 milyard manatı neft gəlirləri hesabına təmin edilməlidir. Nəzərə alaq ki, ilin ilk yarısında hökumət icmal büdcənin proqnoz edilən həcminin cəmi üçdə birini (8,2 milyard manat) xərcləyib. İkinci yarıda isə yerdə qalan 70 faizini xərcləməlidir – əgər büdcəni tam icra etməyi hədəfləyibsə. Xüsusilə də 6 ayda Neft Fondunun büdcəsi illik proqnozun cəmi 25 faizi qədər xərclənib.
Bu təhlildən çıxan əsas nəticələr:
– Hökumət sekvestrə getmədən icmal büdcəni proqnoza uyğun icra etməyi qərara alıbsa, Mərkəzi Bank ilin sonrakı aylarında manatın yüksək məzənnəsini (ən azından 1,55-1,65 intervalı) qorumaqda maraqlı olacaq. Bu, hökumətin fiskal maraqları baxımındam çox önəmlidir.
– Bankların xalis valyuta mövqeyi mənfidir, bank sektorunun yaxın müddətdə valyutaya tələbi yüksək olacaq. Bu amil də manata tələbin yüksək olacağını və məzənnənin ən azından 1,55-1,65 intervalında hərəkətini stimullaşdıracaq.
Yalnız ilin sonrakı aylarında neftin qiymətinin heç olmazsa 50-60 dollar ətrafında olması manatın nisbətən aşağı məzənnəsinə (1,50-1,55 intervalı) dəstək verə bilər. Hələlik neft bazarında qiymətləri aşağı çəkən səbəblərin (Norveçdə 1 ildə hasilatın 10 faiz artması, İranın hasilatı sanksiyalardan qabaqkı dövrdə olduğu qədər bərpa etməsi və OPEK-lə hasilatın dondurulması məsələsində danışıqlardan imtina etməsi, Səudiyyə Ərəbistanının Asiya bazarlarında dempinq tətbiqi, Çinin enerji istehlakının sabitləşməsi və sair) daha təsirli olduğunu nəzərə alsaq, qiymətlərin ilin axırınadək son aylardakı trayektoriyada (40-50 dollar) hərəkət edəcəyi daha real görünür.
