Ucuz manat niyə ixraca yol açmır?
Rövşən Ağayev
Mərkəzi Bankın ən son statistikasına görə (Statistik bülleten), son 1 il 3 aydakı iki devalvasiya nəticəsində iki dəfə dəyərdən düşən manatın real mübadilə məzənnəsi 40%-dən çox ucuzlaşıb.
Milli valyutanın real məzənnəsi ticarət tərəfdaşı olan ixtiyari iki ölkədə əmtəələrin nisbi qiymətini əks etdirir. Bir az da sadə dillə desək, real valyuta məzənnəsi bir-biri ilə ticarət aparan ölkələrin valyutasının ala biləcəyi əmtəə səbətinin dəyərini əks etdirir.
İki müxtəlif zaman və ssenari əsasında real valyuta məzənnəsinin mahiyyətini və milli iqtisadiyyatın inkişafına təsirini nəzərdən keçirək.
Birinci ssenari. Təsəvvür edək ki, 100 maldan ibarət əmtəə səbətinin dəyəri Azərbaycanda 2015-ci ilin yanvarında 1000 manat, o zamankı məzənnə ilə 1270 dollar idi. Həmin vaxt Azərbaycanın ticarət tərəfdaşı olan ölkədə, məsələn, Gürcüstanda eyni 100 əmtəədən ibarət səbətin dəyəri 2530 lari və ya 1150 dollar idi. Bu halda manat və larinin real mübadilə məzənnəsi 1,1-ə bərabər olub. Yəni üçüncü bir ölkə məhsul idxal etməli olsa, Gürcüstanı seçəcəkdi. Çünki eyni pula 10% çox gürcü malı ala biləcəkdi. Ümumiyyətlə, real mübadilə məzənnəsi 1-dən yüksək olduqda ölkənin ixracı sərfəli, məhsulları beynəlxalq bazarlarda rəqabət qabiliyyətli olmur.
İkinci ssenari. Təsəvvür edək ki, iki devalvasiyadan sonra manatın iki dəfə dəyər itirməsi və həmin dövrdə inflyasiyanın 13% təşkil etməsi nəticəsində həmin əmtəə səbətinin dəyəri 1400 manat, yeni məzənnə ilə 900 dollardır. Gürcü larisinin 10% ucuzlaşması və dövr ərzində baş verən 5%-lik inflyasiya nəticəsində həmin məhsulun dəyəri 2650 lari və yeni məzənnə ilə 1100 dollar təşkil edir. Bu halda manat və larinin real mübadilə məzənnəsi 0,82-ə bərabərdir. Yəni üçüncü bir ölkə məhsul idxal etməli olsa, Azərbaycanı seçəcək. Çünki eyni pula 18% çox Azərbaycan malı ala biləcək. Real mübadilə məzənnəsi 1-dən aşağı olduqda ölkənin ixracı sərfəli, məhsulları beynəlxalq bazarlarda rəqabət qabiliyyətli olur.
Bu praktik məlumatlardan sonra real vəziyyətə baxaq: 2016-cı ilin 1-ci rübündə Azərbaycanın qeyri-neft ixracı 45%-dək azalıb. Manatın real məzənnəsinin az qala 45% ucuzlaşdığı şəraitdə ixrac gəlirləri də 45% azalırsa, burda iki səbəb mümkündür: ya ölkədə məzənnə siyasəti ilə real sektor arasında bütün əlaqə kanalları qapanıb və hökumət iqtisadi siyasəti əlaqələndirmək imkanlarını tam itirib, ya da inhisarçı qiymətlər, sahibkarlıq fəaliyyətinə bürokratik müdaxilələr sayəsində məhsulların qiyməti o qədər yüksək olub ki, hətta 45%-lik real məzənnə ucuzlaşması belə yerli məhsulları başqa ölkələrin məhsullarından cəlbedici etmir.
Azərbaycanda hansı səbəbin həlledici olduğunu araşdırmaq çox mühümdür. Məsələn, birinci rübdə bitki və heyvan mənşəli yağların ixracı 11 dəfə azalıb. Bunun üçün ticarət tərəfdaşı olan bir sıra ölkələrdə bu məhsulların daxili qiymətlərinin dinamikasını müqayisə etmək çox vacibdir.
Manatın nominal ucuzlaşmasından iqtisadiyyatımız onsuz da itirib — yüksək qiymətlər və beynəlxalq dəyər ölçüsü ilə milli sərvətin dəyərsizləşməsi səbəbindən. Amma heç olmasa manatın real ucuzlaşmasından qazana biləcəklərimizi gərək qazanaq — yeni bazarlar qazanmaq və daha çox ixrac etmək hesabına.
İki devalvasiyadan sonra ən kobud hesablamalarla ilkin itkilərimiz 15-20 milyard dollardan az deyil — söhbət dollar kreditləri, manat əmanətləri, valyuta ilə borclar, istehlak mallarının bahalaşması hesabına iqtisadiyyatın subyektlərinin itirdiklərindən gedir.
Potensial olaraq qazana biləcəklərimizdən isə hələlik hesaba gələn və gözə dəyən heç nə yoxdur ortada…
