Keçmiş sovet məkanı: hökumətlər necə formalaşır?
Transparency.az keçmiş SSRİ ölkələrində hökumətlərin necə formalaşmasına nəzər salıb.
1922-ci ildə yaradılmış SSRİ-yə dağıldığı 1991-ci ilə qədər 15 respublika daxil olub: Estoniya, Latviya, Litva, Moldova, Belarus, Ukrayna, Rusiya, Azərbaycan, Ermənistan, Gürcüstan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Tacikistan, Özbəkistan, Türkmənistan.
Ermənistanın yeni konstitusiyası 2017-ci ildən ölkənin parlament respublikası idarə üsuluna keçidini nəzərdə tutur. Yeni ana yasaya görə, Ermənistanda icra hakimiyyəti və dövlət idarəçiliyi sisteminə ümumi rəhbərliyi hökumət həyata keçirəcək. Prezident baş nazir postuna parlament seçkisində qalib gəlmiş partiyanın nümayəndəsini təyin edəcək.
Gürcüstanda hökumətin başçısı baş nazirdir. Prezident parlamentdə ən çox mandatı olan partiya və ya blokun təqdim etdiyi şəxsi baş nazirliyə namizəd irəli sürür. Baş nazir postuna irəli sürülən namizəd hökumət proqramını və digər hökumət üzvlərinin namizədliyini parlamentə təqdim edir. Parlament bu tərkibə etimad bildirməsə, prezident parlament üzvlərinin beşdə ikisinin təqdim etdiyi şəxsi baş nazir postuna namizəd göstərir. Bu variant da keçməsə, prezident parlamenti buraxır.
Estoniya, Latviya, Litva, Moldova və Ukraynada da oxşar sistem var. Bu ölkələrdə hökumət parlament seçkisinin nəticəsi əsasında formalaşır.
Rusiyada icra hakimiyyətini hökumət həyata keçirir. Hökumətin sədrini prezident parlamentin aşağı palatası olan Dövlət Dumasının razılığı ilə vəzifəyə təyin edir.
Belarusda icra hakimiyyətinə prezident başçılıq edir, hökuməti o formalaşdırır. Prezident baş naziri vəzifəyə parlamentin aşağı palatasının razılığı əsasında təyin edir. Deputatlar baş nazirin təyinatına iki dəfə razılıq verməsə, prezidentin baş naziri birbaşa təyin edib aşağı palatanı buraxmaq hüququ var.
Qazaxıstanda hökuməti prezident təşkil edir. Baş nazir parlamentin razılığı ilə təyin olunur.
Qırğızıstanda baş nazirin rəhbərlik etdiyi hökumət ali icraedici orqandır. Baş nazir postuna namizədi parlamentdə deputatların yarıdan çoxunu təşkil edən fraksiya və ya koalisiya irəli sürür. Parlament hökumətin tərkibini və proqramını təsdiqlədikdən sonra prezident baş naziri və hökumət üzvlərini vəzifəyə təyin edir.
Tacikistanda prezident icraedici hakimiyyətin rəhbəridir. Prezidentin baş nazirin təyinatı ilə bağlı fərmanını parlament təsdiq edir.
Özbəkistanda icra hakimiyyətini Nazirlər Kabineti həyata keçirir. Baş nazir postuna namizədi parlamentin aşağı palatasında ən çox deputatı ola siyasi partiya və ya partiyalar təqdim edir. Prezident təqdim olunan namizədi parlament palatalarının müzakirəsinə və təsdiqinə verir. Baş naziri parlament palataları sadə səs çoxluğu ilə təsdiq edir.
Türkmənistanda Nazirlər Kabinetinin sədri prezidentdir. Nazirlər Kabineti prezident səlahiyyətlərini icra etməyə başladığı gündən bir ay ərzində formalaşır.
Azərbaycanda isə icra hakimiyyəti prezidentə mənsubdur. Konstitusiyada Nazirlər Kabinetinin statusu ölkə prezidentinin yuxarı icra orqanı kimi müəyyən olunub. Nazirlər Kabineti prezidentə tabedir və onun qarşısında cavabdehdir. Yeni seçilmiş prezident vəzifəsini tutduğu və səlahiyyətlərini icra etməyə başladığı gün Nazirlər Kabineti istefa verir. Baş naziri Milli Məclisin razılığı ilə prezident təyin edir. Prezidentin təqdim etdiyi namizədlərin baş nazir vəzifəsinə təyin olunmasına üç dəfə razılıq verilməzsə, baş nazir Milli Məclisin razılığı olmadan təyin edilə bilər.
